O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta\'lim vazirligi s
O’RTAVAYAQINSHARQDAVLATLARIARXITEKTURASI O‘rta va Yaqin Sharq davlatlari O‘rta asrlardagi arxitekturasi feodal ijtimoiy-iqtisodiy
tuzum rivojlanishi va yagona din - islom dining keng tarqalishi bilan bog‘liq edi.
VII asrda Arabiston yarim orolida kuchli musulmon davlati — Arab xalifaligi tashkil
topadi. Arab xalifaligi yirik bosqinchilik urushlari o‘tkazib, VII - VIII asrlar davomida
Falastin, Suriya, Mesopotamiya, Misr, Shimoliy Afrika, Piriney yarim orolining janubiy
qismi, Eron va O‘rta Osiyo davlatlarini zabt etadi. Zabt etilgan barcha davlatlarda islom
dini keng tarqaladi. Arab xalifaligi poytaxti oldin Madina, keyinroq Makka shahri edi. Zabt
etilgan joylarda islom dini bilan bir qatorda arab tili va vezuvi ham keng tarqatildi. Buning
natijasida bir qator arab davlatlari tashkil bo‘ldi. Suriya, Falastin, Iroq, Misr, Tunis, Jazoir,
Marokash va boshqalar. Bir qator davlatlar - Eron, Ozarbayjon, Afg‘oniston va O‘rta
Osiyo davlatlari islom dinini qabul qilishadi, ammo til jihatidan bu davlatlar o‘z
madaniyatini saqlab qoladi.
Eron va O‘rta Osiyo davlatlari qadimdan yuksak madaniyati va o‘ziga
sos arxitekturasi bilan ajralib kelgan. Arablar bu davlatlarni zabt etib, shu joyda mavjud
madaniyat va arxitektura yutuqlaridan bahramand bo‘lishadi. Natijada yagona
xususiyatlarga ega yangi madaniyat va arxitektura shakllanadi. Islom arxitekturasi bino va
inshootlar turlari, kompozitsion va konstruktiv yechimining o‘ziga xos ko‘rinishlari bilan
boshqa arxitekturaviy yo‘nalishlaridan keskin farq qiladi. Diniy inshootlar - masjid,
maqbara, rninora va madrasalar bilan bir qatorda, jamoat binolari ham keng tarqaladi.
Jamoat binolaridan yopiq bozorlar, yirik karvonsaroylar, hammom va sardobalar keng
ko‘lamda quriladi. Musulmon shaharlari ma‘muriy, savdo va madaniyat markazlariga
aylanadi. Shaharlarda madrasa, maktab, kutubxona, observatoriya va ilmu fan
rivojlanishiga xizmat qiladigan boshqa binolar quriladi. Shaharlar baland mudofaa
devorlari bilan o‘ralgan uch qismdan iborat edi: Ark - hukmdorlar qasri va saroylari hamda
ma‘muriy binolar joylashgan shahar markazi; Shahriston - savdo markazlari va bozorlar,
masjidlar hamda oddiy xalq yashaydigan uy-joylar joylashgan shahar asosiy qismi; Rabot -
hunarmandchilik ustaxonalari va dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan aholi yashaydigan
shaharning atrof qismlari.
