O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

G’ARBIY YEVROPA DAVLATLARIDA KIASSITSIZM USLUBI 
Klassitsizm arxitekturaviy uslubining paydo bo‘lishi asosan Italiya va uning poytaxti 
Rim shahriga borib taqaladi. Arxitektura san‘atidagi g‘oyaviy va nazariy izlanishlar 
Jtaliyadan boshlanadi, chunki antik madaniyat yodgorliklari xuddi shu yerda jamlangan 
edi. 
Antik madaniyati va san‘atlarini qayta tiklash Uyg‘onish davrida boshlanib, XVIII 
asrda esa bu an‘analar yanada yuqoriroq darajada tadqiq etiladi va mazmun jihatidan 
chuqurroq ma‘no kasb etadi. Falsafiy jihatdan klassitsizm uslubi shakllanishida 
J.J.Russoning 1750-yilda chop etilgan «San‘at haqida so‘zlar» va Vinkelman tomonidan 
1750-yilda chop etilgan «Qadimgi san‘at tarixi» asarlari katta ahamiyatga ega. 
Amaliy jihatdan klassitsizm arxitekturaviy uslubi shakllanishi A.Palladio va uning 
shogirdlari faoliyati bilan bog‘liq edi. A.Palladio loyihasi bo‘yicha XVI asr oxirlarida 
Vichensiya shahrida qurilgan Rotonda villasi klassitsizm uslubining ilk namunalaridan 
hisoblanadi. Italiyaning Milan shahrida arxitektor Djuzeppe Permarini loyihasi asosida 
qurilgan La-Skala teatri binosi klassitsizmning eng mashhur binolaridan biridir. 
Klassitsizm uslubi, ayniqsa, Angliya, Gollandiya va Fransiya davlatlarida tez 
rivojlanadi. Bu davlatlarda klassitsizm uslubining shakllanishi, asosan, kapitalistik ishlab 
chiqarish usulining rivojlanishi va jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq 
edi. 
Klassitsizm arxitekturaviy uslubi jamiyatda paydo bo‘lgan yangi sinf – 
burjuaziyaning mafkuraviy qarashlari va markazlashgan milliy davlatlar siyosatining 
ifodasi bo‘lib xizmat qiladi. 
Angliyada klassitsizm uslubi mashhur arxitektor Inigo Djons faoliyati bilan bog‘liq 
edi. Bu uslubda qurilgan binolardan I.Djons tomonidan loyihalangan va 1616 - 1635 
yillarda Londonda qurilgan Banketing-xauz alohida ahamiyatga ega. Bu binolar o‘zining 
hajm-fazoviy yechimidagi ratsional tuzilishi va order sistemalari ishlatilishidagi 
mutanosiblik bilan ajralib turadi. Binolar umumiy kompozitsiyasi osoyishtalik va 
geometrik jihatdan aniqligi bilan xarakterlanadi. Grinvichda 1698-1729-yillarda qurilgan 

---

58 
gospital binosi ham xuddi shu uslubda barpo etilgan. Bu binoning loyihasi I.Djons shogirdi 
Kristofer Ren tomonidan ishlangan. 
Djons London shahrini qayta qurish ishlarini boshlab, bir necha yirik shahar 
maydonlari ansambllari loyihasini bajaradi. 1630-yilda bajarilgan Kovent-Garden maydoni 
ansambli shular jumlasiga ldradi. Bu ishlarning davomchisi Ren bo‘lib, u 1666-yilda 
London shahrini to‘liq rekonstruksiyalash loyihasini bajardi. Bu loyiha asosida London 
markazida 1675-1717-yillarda ulkan Avliyo Pavel sobori quriladi. Bu bino keyinchalik 
London shahri umumiy kompozitsiyasida asosiy dominantaga aylanadi. 
Nazariy jihatdan Angliyada klassitsizm arxitekturaviy uslubi rivojlanishida arxitektor 
Vilyam Kentning ta‘siri katta hisoblanadi. Kent klassitsizm asoschisi A.Palladio asarlari 
bilan yaxshi tanish bo‘lib, uning nazariy qarashlarini amalga tatbiq qilishda o‘z hissasini 
qo‘shadi. V.Kent loyihasi bo‘yicha XVIII asr boshlarida qurilgan Xolkxen kyoshki 
tuzilishi va kompozitsiyasi Palladio loyihalagan Rotonda villasiga o‘xshaydi. 
XVII asr ikkinchi yarmida Angliyada klassitsizm uslubi aka-uka Robert va Djeyms 
Adamlar arxitekturaviy faoliyatida rivojlantirildi. Ular loyihalagan binolardan 1759 - 1785-
yillarda qurilgan Kedlston-xoll qasri qurilishini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Bu bino bosh 
fasadi antik an‘analarga ко ra tantanali Desntoq va order sistemalari bilan bezatilgan. 
Fransiyada klassitsizm uslubining asoschilaridan Fransua Mansar xizmatlari, ayniqsa, 
katta e‘tiborga loyiqdir. F. Mansar shaharlarda qurilish uchun mo‘ljallangan ko‘p qavatli 
binolar loyihasini ishlab chiqadi. Bu turdagi uy-joy binolari «otel» nomi bilan mashhur 
bo‘lib, qulay va shinam qilib loyihalangan. «Otel» turidagi binolar torn yopilmalari baland 
qilib ishlanib, ular ostida «mansarda» deb nomlanuvchi qo‘shimcha xonalar 
joylashtirilgan. 
Fransiyada XVII asrning ikkinchi yarmida klassitsizm uslubi keng tarqaladi. Buning 
asosiy sabablaridan biri qirol Lyudovik XVI tomonidan burjua mafkurasi va 
ratsionalizmning mutlaq davlat siyosati sifatida tan olinishi bo‘ldi. Arxitektura sohasida 
bunday siyosat ratsional tuzilgan orderli va mahobatli kompozitsion shakllar ishlatilishiga 
olib keldi. 
Luvr qasri sharqiy qismi qurilishi shu davrning eng muhtasham binolaridan 
hisoblanadi. Bu qurilish arxitektor Klod Perro loyihasi asosida 1667-yilda boshlanadi.L/ 

---

59 
Sharqiy tarz 170,5 metr uzunlikka ega bo‘lib, simmetrik kompozitsiyaga ega. Binoning 
birinchi qavati stilobat sifatida yechilgan bo‘lib, ikkinchi va uchinchi qavatlar katta 
ayvondan iborat. Ayvon ikki qavatli, balandligi 12,32 metrga teng korinf orderi bilan 
bezatilgan. Balandligi 27,7 metrga teng bino o‘zining ratsional va sokin kompozitsion 
tuzilishi bilan bir qatorda mahobatli va geometrik jihatdan aniq shakllari bilan ham ajralib 
turadi. 
Bu davrning yana bir yirik loyihasi Versal bog‘-saroy ansamblida yangi qasr binosi 
qurilishidir. Shahar tomonidan qasr oldida uch asosiy ko‘cha kesishadi va ularning 
o‘rtasidagi Versalni Luvr ansambli bilan bog‘laydi. Bog‘ tomonidan qasr uzunligi 580 
metrni tashkil qilib, simmetrik tuzilishga ega. Markaziy o‘q asosida tashkil qilingan 
kompozitsiyada korinf va ioniy order sistemalari keng ishlatilgan Versal qasri qurilishi 
1661—1708-yillarda Jyul Mansar loyihasi asosida amalga oshirildi. Versal bog‘-saroy 
ansambli umumiy loyihasi oldinroq Andre Lenort tomonidan ishlab chiqilgan edi. 
Andre Lenort Luvr-Versal o‘qi bo‘yicha Parij shahri markaziy maydonlarini 
joylashtirish g‘oyasini ishlab chiqdi. Bu loyiha bo‘yicha Tyuilri maydoni va Yelisey 
maydonlari tashkil qilinib, XVIII asr o‘rtalarida arxitektor Gabriel loyihasi bo‘yicha 
Kelishuv maydoni shakllandi. 
Klassitsizm uslubi rivojlanishi Fransiyada 1671-yilda tashkil qilingan Arxitektura 
akademiyasi faoliyati bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Fransuz klassitsizmi 
nazariyotchisi M.A.Loje asosiy e‘tiborni klassik orderlar va ularning kompozitsion 
tuzilishiga qaratadipShuningdek, bino va inshootlar hajm-fazoviy yechimi shahar asosiy 
maydonlari kompozitsiyasi bilan bog‘liq holda ко‘rib chiqilishi kerakligini uqtirib o‘tadi. 
1750—1780-yiliarda Parij shahrida qurilgan Falileon ibodatxonasi shu davrning eng 
yuksak arxitekturaviy yodgorliklaridan hisoblanadi. Arxitektor Jak Suflo loyihasi bo‘yicha 
qurilgan bu bino markaziy kompozitsion tuzilishga ega bo‘lib, diametri 21,5 metr bo‘lgan 
gumbaz bilan yopilgan. Gumbaz uchta qobiqdan tashkil topgan bo‘lib, pishiq g‘isht va 
toshdan terilgan. 
XIX asr boshlarida Fransiyada Napoleon imperiyasi davri boshlanadi. Bu davrda 
arxitekturada klassitsizm uslubining so‘nggi bosqichi rivojlanadi. Bu bosqichdagi 
klassitsizm arxitekturasi «ampir» nomini olgan.^Ampir uslubi arxitektorlari Sharl Perse va 

---

60 
Per Foten Napoleon imperiyasini ulug‘laydigan bino va inshootlar qurilishini amalga 
oshirdilar. Jumladan, Parijdagi Yelisey maydonida qurilgan Yulduz tantanali arkasi, 
Varidom maydonidagi Vandom tantanali kolonnasi va boshqalar.