O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
UYG’ONISH DAVRI ARXITEKTURASI XV asrdan boshlab Yevropa davlatlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tezlashadi. Ayniqsa, shaharlarda hunarmandchilik rivojlanib, turli ishlab chiqarish korxonalari tashkil topadi. Savdo-sotiq rivojlanib, dengizlar orqali xalqaro savdo aloqalari yo‘lga qo‘yiladi. Ayniqsa, Italiyaning shimoliy hududlaridagi shaharlar -Florensiya, Venetsiya, Genuya, Milan va boshqalarda kapitalistik ishlab chiqarish kurtaklari XIV asr oxirlari - XV asr boshlarida va u bilan bog‘liq madaniyat rivojlanishi, asosan, hunarmandchilik ishlab chiqarishining yuqori darajada rivojlanganligi va shaharlardagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat bilan chambarchas bog‘liq edi. Burjuaziyaning siyosiy hayotga kirib kelishi yangi mafkura - gumanizm harakatining paydo bo‘lishiga olib keldi. Gumanizm mafkurasi o‘rta asrlarga xos diniy mafkura va dunyoqarashga qarama-qarshi bo‘lib, ma‘rifatparvarlik va fuqarolik huquqlarini himoya qilish g‘oyalari bilan bog‘liq edi. Jamiyatda mavjud dunyoqarashning bu tarzda o‘zgarishi madaniyat, adabiyot va ilmu fan sohalarida ham o‘zgarish yasadi. 46 Gumanistik harakat birinchi navbatda antik jamiyatda mavjud bo‘lgan g‘oya va aqidalarni qayta tiklashga qaratilgan bo‘lib, shuning uchun bu davr madaniyati «Renessans» yoki «Uyg‘onish» nomini olgan. Uyg‘onish davri madaniyati bir qator ulug‘ arxitektorlar, haykaltaroshlar va rassomlar hayoti va faoliyati bilan bog‘liq. Ular jumlasiga Leonardo da Vinchi, Rafael, Mikelanjelo, Bramanje, Brunallesko, Palladio, Vinola va boshqalar kiradi. Uyg‘onish davrida arxitektura nazariyasi nihoyatda rivojlanadi. Birinchi navbatda bu Qadimgi Rim arxitektura nazariyotchisi Vitruviy asarlarining topilishi bilan bog‘liq edi. Bir qator olimlar Vitruviy asarlarini o‘rganib chiqib, shu asosda o‘zlari arxitektura nazariyasini yanada rivojlantirishdi. Ular orasida Leon Battista Albertining «Me‘morchilik to‘g‘risida o‘nta kitob» nomli asarlari, Andrea Palladioning «Arxitektura to‘g‘risidagi to‘rt kitob» nomli va Djakomo Vinolaning «Besh arxitektura orderlarini yasash qoidalari» nomli asarlari shaharsozlilk va arxitekturaning barcha sohalarini qamrab olib, amaliy ko‘rsatmalarga boy edi. Leonardo da Vinchining bir qator asarlari qurilish mexanikasi muammolariga bag‘ishlangan edi. Leonardo da Vinchi va Filaretning bir qator asarlari shaharsozlik masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, ular markaziy kompozitsiya asosida shaharning yangicha tuzilishini taklif qilishgan. Palma-de-Nuova deb nomlangan Italiyadagi yangi shahar shu asosda bunyod etilgan. Uyg‘onish davri arxitekturasi kompozitsion jihatdan va qurilish konstruksiyalari bilan gotika arxitekturasidan keskin farq qiladi. Uyg‘onish davri arxitekturasida order sistemalari va badiiy ifodalanish vositalarining antik arxitekturasiga xos an‘analari qayta tiklanadi va arxitekturada san‘atlar uyg‘unlashishi, ya‘ni haykaltaroshlik va rassomchilik asarlarini arxitektura bilan uyg‘unlashtirish vositalaridan keng foydalaniladi. Roman va gotika uslublarining rivojlanishi asosan ibodatxonalar qurilishi bilan bog‘liq. Uyg‘onish davri arxitekturasi rivojlanishi ko‘proq fuqarolik va jamoat binolari qurilishi bilan bog‘liq. Uyg‘onish davri arxitekturasida bino va inshootlar mutanosibligi, ularning kompozitsion jihatdan yuqori saviyada bajarilishi va dekorativ bezak elementlaridan keng foydalanishi bilan ajralib turadi. Uyg‘onish davri arxitekturasida gotika karkas tuzilishidan to‘liq voz kechilib, uning o‘rniga oddiy va tejamli bino va inshootlar tuzilishiga o‘tiladi. Bu davrda binolar devorlari asosan g‘ishtdan yasalib, ustki yopilmasi gumbaz va qobiqlardan 47 bajarilgarn. G‘isht devorlar suvoqlar yoki marmar va boshqa toshlar bilan qoplangan. Uyg‘onish davri arxitekturasining badiiy ifodalanish vositalari asosan quyidagilardan iborat: orderli ustunlardan tashkil topgan arkada; imoratlarda pilyastra va derazalar atroflarining o‘simlik va geometrik shakldagi bezaklar bilan bezatilishi; bino tashqi devorlarining «rust» shaklida bo‘linishi va bezatilishi; torn yopilmasining oldinga chiqib turgan karniz bilan bezatilishi va boshqalar. Italiyada Uyg‘onish davri arxitekturasi uch bosqichdan tashkil topgan; erta bosqich - XV asr: yuqori bosqich - 1500— 1530-yillar; so‘nggi bosqich - 1530-1580 yillar. Birinchi bosqich rivojlanishi asosan Toskana viloyati va uning asosiy shahri bo‘lgan Florensiyadagi qurilishlar bilan bog‘liq. Florensiya shahrida XV asr boshlarida boy- badavlat oilalar tomonidan yangi turdagi turarjoy imoratlari— «pallasso» qurilishi keng tarqaladi. Qasr turidagi bu imoratlar 2-3 qavatdan iborat bo‘lib, to‘g‘ri burchakli reja asosida qurilgan. Bu binolar simmetrik kompozitsiyaga ega bo‘lib, qavatlar orasidagi bo‘linish tashqi ko‘rinishda yaqqol ifodalangan. Derazalar bir xil o‘lchamda bajarilib, aniq metrik qator asosida joylashtirilgan Arxitektor Mikelachcho loyihasi bo‘yicha XV asr o‘rtalarida qurilgan Medichi pallassosiFlorensiyada Uyg‘onish uslubining ilk namunalaridan sanaladi. Bu pallasso ichki hovlisi atrofi ustunlari galereya bilan o‘ralgan. Galereya ustida 2 va 3-qavatlarda ham ochiq ayvonlar joylashtirilib, ular orqali turli xonalarga kirilgan. Pallassoning ichki tuzilishi o‘zining yengil kompozitsiyasi bilan ajralib turadi, tashqi ko‘rinishi esa biroz og‘ir va mahobatli kompozitsiyaga ega. L.B Alberti loyihasi bo‘yicha 1404 —1472-yillarda Florensiyada qurilgan Ruchellai pallassosi kompozitsion jihatdan boshqa pallassolardan keskin farq qiladi. Bu bino 3 qavatdan iborat bo‘lib, binoning tashqi ko‘rinishida orderlardan foydalanilgan. Pilyastralarga order shakli berilib, har qaysi qavatda turli orderlardan foydalanilgan. Florensiyada pallassolardan tashqari boshqa turdagi jamoat binolari qurilishi ham keng ko‘Iamda olib boriIgan. Uyg‘onish davri arxitekturasi asoschilaridan biri Filippo Brunalleski loyihasi asosida qurilgan Ospedale Innochenti - bolalarni tarbiyalash saroyi bu davrning eng yuksak arxitekturaviy yodgoriigidir. Ikki qavatli bu binoning tashqi ko‘rinishi yengil va chiroyli ustunli ayvondan tashkil topgan. 1444—1479-yillarda qurilgan bu bino Uyg‘onish davri arxitekturasi rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. 48 Uyg‘onish davri arxitekturasida markaziy kompozitsion tuzilishga ega ibodatxonalar keng tarqaladi. Florensiyadagi Santa Mariya del Fore ibodatxonasi qurilishi 1296-yilda arxitektorlar Kambio va Talenti loyihasi bo‘yicha boshlangan, ammo XV asrgacha tugallanmagan edi. Binoni tugallash uchun tanlov o‘tkaziladi va bu tanlovda F.Brunalleski loyihasi g‘olib deb topiladi. Bu loyiha bo‘yicha diametri 42 metrni tashkil qiluvchi gumbaz yopilmasini qurish kerak edi. Gumbaz uchlik shaklida bo‘lib, balandligi 31,3 metr va yoy radiusi 36,2 metrni tashkil qiladi. Gumbaz 2 ta qatlamdan iborat bo‘lib, tashqi qatlam qalinligi 2,4 - 2,1 metrni tashkil qiladi (qatlamlar qalinligi yuqoriga qarab kamayadi). Ikki qatlam orasida bo‘shliq bo‘lib, qatlamlar sakkizta asosiy va 16 ta oraliq devorchalar bilan bog‘langan. Gumbaz qurilishi 1420-yilda boshlanib,, 1471-yilda tugallangan. Gumbaz bilan birga binoning umumiy balandligi 114,1 metrni tashkil qiladi. Bu gumbaz qurilishida qadimgi Eron gumbazlari tuzilishi (Sultoniyadagi maqbara), Qadimgi Rim va Vizantiya tajribasidan keng foydalanishdi. Bu gumbaz qurilishi arxitekturaning keyingi rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. F.Brunalleski ijodining yana bir namunasi Passi kapellasi 1430 — 1443-yillarda Florensiyada qurilgan. Markaziy kompozitsiya asosida qurilgan bu ibodatxona qurilishida order sistemalaridan keng foydalanilgan. Binoning bosh tarzi kolonnalar bilan bezatilgan galereyadan tashkil topgan. Kirish peshtoqida 6 ta korinf orderli ustunlar ishlatilgan. Venetsiya shahrida XV asrning II yarmida qurilgan San-Marko saroyi arxitektor Petro Lombardo loyihasi mahsulidir. Shahar savdogarlari buyurtmasi asosida qurilgan bu bino 3 qavatdan tashkil topgan. Birinchi qavatda orderlar asosida ustunli ayvon tashldl qilingan. 2 va 3-qavatlarda orderlar pilyastra shaklida bajarilgan. Uyg‘onish davri arxitekturasi yuqori bosqichi juda qisqa vaqt -hammasi bo‘lib 30 yildan iborat. 1500-1530-yillarda Rim shahri madaniyat markaziga aylanadi va bu yerda katta qurilish ishlari olib boriladi. Rim shahrida katolizm markazi Vatikan joylashgan bo‘lib, bosh rohib - «papa» shu yerda yashaydi. Papa Yuliy II va Lev X davrlarida Rim shahrida buyuk me‘molar - Rafael, Mikelanjelo, Bramante, Sangallo va boshqalar ish olib borgan. Uyg‘onish davri arxitekturasi bu bosqichda mukammal shakl va kompozitsiyaga ega bo‘lib, bino va inshootlar ichki va tashqi ko‘rinishida mukammallikka erishiladi. Pallasso 49 jamoat binosi sifatida to‘liq shakllanadi va uning ichki hovli ko‘rinishi bilan tashqi ko‘rinishi orasidagi tafovut yo‘qotiladi. Orderli kompozitsiyalar aniq bir tizimga tushiriladi va mahobatli ifodalanish xususiyati kasb etadi. Shaharlarda aniq reja asosida muntazam ansambllar barpo etiladi. Shahar tashqarisida villa -tashqi saroylar qurila boshlanadi va ular to‘liq me‘moriy kompleks sifatida shakllanadi. Uyg‘onish davri arxitekturasi yuqori bosqichiga arxitektor Anjelo Bramante (1444- 1514) tomonidan asos solinadi. Rim papasi Bramanteni 1499-yilda Milandan Rimga taklif qiladi va Vatikan saroyini kengaytirish va qayta qurish loyihasini ishlab chiqishni unga topshiradi. Bramante loyihasi bo‘yicha qurilgan Kanchelleria (Devonxona) binosi saroy qurilishidagi eng yuksak namunalardan hisoblanadi. Bu inshoot tarh tuzilishida 2 ta ichki hovli atrofida ustunli arka bilan o‘ralgan mahobatli va ulug‘vor binolardan iborat. Keng ichki hovli, katta va qulay o‘tish zinapoyalari va order ustunlari inshoot tashqi ko‘rinishi va hovli ko‘rinishlariga o‘ziga xos ulug‘vorlik bergan. Bramante loyihasi bo‘yicha 1502-yilda Rim shahrida qurilgan Tempetto ibodatxonasi gumbazii rotonda shaklida bo‘lib, doriy orderi ustunlari bilan ayvon qilib o‘ralgan. Orderli ustunlar mutanosibligi, plastikaga boy kompozitsion yechim va badiiy ifodalanish vositalarining tektonik jihatdan aniq xususiyatlari bu binoga o‘ziga xos husn bergan. Bramante o‘z loyihasi bilan Avliyo Pyotr sobori uchun o‘tkazilgan tanlovda g‘olib chiqdi. Papa Yuliy II buyurtmasi asosida quriladigan bu ibodatxona Uyg‘onish davrining eng katta va eng mukammal inshooti bo‘lishi kerak edi. Qurilish ishlari ko‘lami keng bo‘lganligi sababli Bramante hayotligida binoning faqat devorlari va gumbazosti ustunlari tugatildi. Pianda Bramante loyihasi bo‘yicha ibodatxona to‘g‘ri to‘rtburchak va uning ustiga joylashtirilgan salb shakllaridan iborat edi. Binoning markaziy qismi ulkan gumbaz bilan yopilishi kerak edi. Bramante o‘limidan keyin Avliyo Pyotr ibodatxonasi qurilishi Mikelanjeloga topshirildi. Mikelanjelo Bramante loyihasiga ozroq o‘zgarishlar kiritadi va gumbaz qurilishini asosan oxirigacha yetkazadi. Mikelanjelo loyihasi bo‘yicha tugallangan Avliyo Pyotr ibodatxonasi gumbazii markaziy kompozitsion tuzilishga ega bo‘lib, bosh fasad qismi korinf orderi ustunlari bilan bezatilgan peshtoqqa ega. Binoning tashqi ko‘rinishlari va ichki tuzilishi plastik jihatdan yaxshi ishlab chiqilgan va turli dekorativ elementlar- karniz, har xil tasma shakl detallar va 50 haykallar bilan bezatilgan. Ibodatxona ichki rangtasviri ya Vatikan loyihalarini rangtasvir asarlari bilan bezatish buyuk rassom Rafael Santiga topshirildi. Mikelanjelo Florensiya shahridagi San-Lorenso cherkovi qurilishini ham oxiriga yetkazadi. Bu cherkov qurilishi Brunalleski loyihasi asosida boshlangan edi. Bu cherkov kompleksiga kiruvchi Medichi kappellasi (maqbarasi) Mikelanjelo tomonidan qayta qurilib, binoning ichki tuzilishida haykaltaroshlik asarlaridan keng foydalanilgan. Plastik jihatdan ordenli ustunlar va haykaltaroshlik asarlari bilan bezatilgan Medichi kappellasi qurilishi 1520-yilda tugatilgan. Bu bosqichda Venetsiya shahrida qurilgan binolardan shahar markazidagi Avliyo Mark maydonida qad ko‘targan kutubxona alohida e‘tiborga loyiq. Yakopo Sansovino loyihasi bo‘yicha qurilgan kutubxona Dojlar qasri qarshisida joylashtirilib, maydon umumiy ansambliga uyg‘unlashtirilgan. Ikki qavatli kutubxona binosining bosh tarzi orderli arkada bilan bezatilgan. Kompozitsion jihatdan kutubxona binosi yengil ochiq qilib ishlangan va haykaltaroshlik asarlari bilan bezatilgan. Bu davrda qurilgan pallassolardan Rim shahridagi Farneze pallassosi ajralib turadi. Antonio Sangallo loyihasi bo‘yicha 1589-yilda qurilishi tugallangan bu bino mahobatli orderli galereya bilan bezatilgan va umuman binoning tashqi kompozitsiyasi tantanali va ulug‘vor ko‘rinishga ega. Kechki Uyg‘onish davri arxitekturasi (1530-1580) ikki yo‘nalish rivoljanishi bilan bog‘liq: birinchi yo‘nalish orderli arxitektura, ya‘ni klassik an‘analar rivojlanishi bo‘lsa, ikkinchi yo‘nalish bino va inshootlarning boy qilib bezatilishi, ya‘ni dekorativizmdan iborat edi. Bu davrning eng yirik arxitektorlari Djakomo Vinola va Andrea Palladiolar edi. Ular birinchi navbatda o‘zlarining nazariy asarlari bilan mashhur cdilar. Vinolaning «Besh order qoidalari» va Palladioning «Arxitektura to‘g‘risida to‘rt kitob» asarlaridan to XX asrgacha foydalanib kelindi. Vinolaning amaliy ishlaridan 1559-yilda Rim shahrida qurilgan Papa Yuliy III villasi o‘ziga xos kompozitsion tuzilishi bilan ajralib turadi. Papa Yuliy III ning shahar tashqarisidagi hovlisi Vinola tomonidan bo‘ylama o‘q bo‘yicha rivojlangan kompozitsiya asosida loyihalanib, asosan ikkita ichki hovli, bog‘ va imoratlardan tashkil topgan. 51 Vinolaning yana bir mashhur loyihasi bu Rim shahridagi II-Djezu cherkovidir. Bu bino Vinola o‘limidan keyin uning shogirdi Djakomo della Porto tomonidan qurib bitkaziladi. Bu bino kompozitsion jihatdan bazilika va markaziy gumbazii ibodatxonalar tuzilishini o‘z ichiga qamrab olgan. Bu cherkovda ishlatilgan badiiy ifodalanish vositalari ko‘proq dekorativizm yo‘nalishiga asoslanganligi uchun, II-Djezu cherkovi barokko arxitekturaviy uslubining ilk namunalaridan sanaladi. Andrea Palladioning amaliy arxitekturaviy faoliyati ko‘proq Vichensa shahri bilan bog‘liq bo‘lgan. Andrea Palladio Ioyihalari bo‘yicha Vichensada bir necha pallasso binolari va shahar tashqarisida villa binolari qurilgan. 1576-yilda qurilgan pallasso Kapitaniato katta kompozit orderli ustunlari bilan ajralib turadi. Binoning birinchi qavati katta lodjiyadan iborat bo‘lsa, ikkinchi qavatda asosiy xonalar joylashgan. Orderli ustunlar pilyastra shaklida ikki qavatga ko‘tarilgan. Palladio villalaridan Vichensa yaqinidagi Rotonda villasi butun dunyoga mashhur asarlardan sanaladi. Markaziy kompozitsion tuzilishga ega bo‘lgan bino tarhi kvadrat shaklida bo‘lib, uning to‘rt tomonidan orderli kolonnalardan tuzilgan galereya (ayvon) bilan bezatilgan. Binoning markaziy qismi gumbaz yopilmaga ega. Bu villa o‘zining yuksak kompozitsion tuzilishi, mutanosibligi va shaklining uyg‘unligi bilan kuzatuvchini mahliyo etadi. Andrea Palladioning ijodiyoti keyinchalik klassitsizm arxitekturaviy uslubining shakllanishi va rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. Fransiyada Uyg‘onish davri uslubi Italiyaga nisbatan qariyb 100 yil keyinroq, XVI asrdan boshlab rivojlangan. Fransiyada bu uslub asosan qirol qasrlari va kyoshklar qurilishi bilan bog‘liq. Bunday binolardan 1526— 1559-yillarda qurilgan Snambor qirol kyoshki va Shantobrian kyoshki ajralib turadi. Parijdagi Luvr qirol qasri XVI asrda arxitektor P.Lesko va haykaltarosh J.Gujon loyihasi asosida Sena daryosi bo‘yida qurilgan. P.Lesko rahbarligida Luvr qasrining janubiy va g‘arbiy tomonlari qurib bitkaziladi. Luvr qasrining tashqi ko‘rinishi arxitekturaviy orderlarning mutanosib shakli va turli diniy syujetlarga asoslangan relyefli tasvir bilan bezatilgan. 52 Angliyada Uyg‘onish davri arxitekturaviy uslubi XVI asr boshlarida boshlanib, XVII asr - sanoat revolyutsiyasi boshlangunga qadar davom etadi. Bu uslubda qurilgan binolardan Uollaton-xoll kyoshki XVI asr oxirlarida qurilgan. London shahrida XVII asrning birinchi yarmida qurilgan qirolning Uayt-xoll qasri arxitektor Inigo Djons loyihasi bo‘yicha qad ko‘tardi. Bu bino tashqi ko‘rinishlari kompozitsiyasi order sistemasiga asoslangan. I.Djonsning yana bir ma‘lum loyihasi qirolicha uchun qurilgan Grinvichdagi Villa qurilishi bilan bog‘liq. Niderlandiyada Uyg‘onish davri uslubi shaharlarda qurilgan turli ishlab chiqarish sexlari, turarjoy binolari va jamoat binolari bilan bog‘liq. Jamoat binolari orasida ratusha yoki Fransiyada otel-de-vill nomini olgan shahar boshqaruv organlari binolari keng tarqaladi. Antverpen shahrida XVI asr o‘rtalarida qurilgan ratusha binosi arxitektor Kornelis Floris loyihasiga asoslangan. Ispaniyada Uyg‘onish davti arxitekturaviy uslubi asosan XVI asrda keng tarqaladi. Ispaniyada bu uslub Mavritaniya musulmon arxitekturasi va gotika uslubining uyg‘unlashib rivojlanishiga asoslangan. Ispaniyada Uyg‘onish davri arxitekturaviy uslubi plateresko (zargarlik mahorati) nomini qabul qiladi, chunki ispaniyalik me‘mor va ustalar binolarning dekorativ bezatilishini zargarona mahorat bilan bajarishgan. Bunday binolarga XV asr oxirlarida qurilgan Gvadalaxaradagi gersog Infantado va Sevilya shahrida 1527- 1534-yillarda qurilgan ratusha binolari misol bo‘la oladi. 1563 - 1584-yillarda qirol Filipp II uchun qurilgan Eskorial qasri arxitektor Xuan Battista Erreraning eng yaxshi asari sanaladi. Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|