O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi
G’ARBIY YEVROPA DAVLATLARIDA V – XIV ASRLARDA
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
G’ARBIY YEVROPA DAVLATLARIDA V – XIV ASRLARDA
ARXITEKTURA RIVOJLANISHI ROMAN ARXITEKTURA USLUBI Feodal ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning shakllanishi bilan G‘arbiy Yevropada yangi siyosiy vaziyat vujudga kelib, milliy davlatlar tashkil topdi. Fransiya, Germaniya, Italiya va boshqa davlatlar ko‘p sonli feodal mulklaridan iborat edi. Feodal munosabatlari krepostnoylik asosida dehqonlar mehnatining ekspluatatsiyasi bilan bog‘liq edi. O‘rta asrlar arxitekturasi antik me‘morchilikdan ko‘p jihatlari bilan keskin farq qilib, bino va inshootlar turlari, qurilish uslublari va badiiy ifodalanish vositalarining o‘zgarishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda asosan 2 arxitekturaviy uslub rivojlanadi va keng tarqaladi: roman uslubi (XI,-XII asrlar) va gotika uslubi (XIII - XV asrlar). Roman arxitektura uslubining shakllanishi mahalliy an‘analar va Vizantiya arxitekturaviy shakllarining uyg‘unlashishi natijasida rivojlandi. Bu uslubning rivojlanishi asosan feodal kyoshklari, muhofazalangan shaharlar qurilishi, yangi turdagi turarjoy imoratlari, monastir komplekslari va diniy inshootlar qurilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Roman arxitektura uslubi antik me‘morchilikka xos bo‘lgan va uyg‘unlashgan shakllar, bezak va badiiy ifodalanish vositalarini to‘liq inkor etadi. Roman uslubi bino va 37 inshootlar tuzilishining juda og‘ir va Nm-fazoviy yechimining nomutanosibligi bilan ajralib turadi. Roman uslubining asosiy qurilIsh materiali tabiiy tosh bo‘lib, bu material asosida qurilgan bino va inshootlarning devor va boshqa konstruksiyalari o‘zining qalinligi va og‘irligi bilan ajralib turadi. Roman uslubining arxitekturaviy-kompozitsion shakllari ibodatxonalar qurilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. IX asrdan boshlab yirik ibodatxonalar qurilishi boshlanadi. 800- yillarda Germaniyaning Aaxen shahrida Buyuk Karl kapellasi tabiiy toshdan qurilgan. Bu bino markaziy kompozitsion uslubda qurilib, planda 8 qirrali hajmga ega va 8 qirrali gumbaz bilan yopilgan. Roman uslubida markaziy kompozitsiya bilan bir qatorda bazilika turidagi ibodatxonalar qurilishi ham keng tarqaladi. Bazilika bo‘ylama o‘q bo‘yicha rivojlangan kompozitsiya asosida qurilib, ikki qator ustunlar bilan 3 nefga yoki 4 qator ustunlar bilan 5 nefga ajratilgan. O‘rtadagi nef balandroq qilib qurilib, yon derazalar orqali yoritilgan. Neflarni ajratib turuvchi ustunlar ravoqli arkada shaklida bajarilgan. Bazilika yopilmasi asosan yog‘och fermalardan bajarilgan. O‘rtadagi nef sharqiy tomonga qarab tugallangan va mehrob (altar) joylashtirilgan. Mehrob oldida ruhoniylar uchun ko‘ndalang nef - transept joylashtirilgan. Binoning g‘arbiy tomonida kirish peshtoqi joylashtirilgan va peshtoqning ikki tomonida ikkita minora qurilgan. Ba‘zi ibodatxonalarda yon neflar 2 qavatli qilib qurilgan va bino markazi gumbaz bilan yopilgan. Ibodatxonalarning yog‘och yopilmalari yong‘in tufayli tez-tez buzilib turgan. Shuning uchun X asrdan boshlab yopilmalarning tosh va g‘ishtdan qurilgan ravoqli va gumbazii turlari keng tarqaladi. Bino yopilmalari toshdan bajarilishi bilan devorlar qalinligi oshadi va devorlarda kontrforslar (devorga yopilgan tirkach) paydo bo‘ladi. Roman uslubida qurilgan ibodatxonalar tashqi ko‘rinishi - devorga ishlov berish, devordagi kontrforslar va eshik-derazalarning ravoqli tuzilishi bilan xarakterlanadi. Ibodatxonalarning g‘arbiy tarzida bir yoki uch kirish eshiklari peshtoqlar bilan bezatilgan. Monastir komplekslari odatda to‘g‘ri to‘rt burchakli ichki hovli atrofida imoratlarni joylashtirish asosida shakllangan. Hovli atrofi ravoqli ayvonlar bilan bezatilgan. 38 Roman uslubi, eng avvalo, Fransiyada yaxshi rivojlanadi. Ayniqsa, Burgundiyaning Klyuni shahri roman arxitektura uslubi rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Bu yerda X — XI asrlarda Klyuni monastir kompleksi shakllanadi. Kompleks asosini 1088 — 1120- yillarda qurilgan o‘sha paytdagi eng katta ibodatxona tashkil qiladi. Bazilika kompozitsion tuzilishiga ega bu ibodatxona 5 nefdan iborat bo‘lib, markaziy nef balandligi 30 metrni tashkil qiladi. Asosiy tarzi 2 minora bilan bezatilgan, yana 2 minora ibodatxona transept qismi ustida joylashtirilgan. Bino markazi gumbaz yopilmaga ega. Klyuni ibodatxonasida birinchi marta uchlik ravoqlar qo‘llaniladi. Vezle shahrida XII asrda qurilgan Magdalena ibodatxonasi ham Burgundiya me‘morchilik maktabi namunasidir. Bu bino 3 nefli txizilika tuzilishiga ega bo‘lib, birinchi marta ham markaziy nef, ham yon neflar o‘zaro kesishuvchi ravoqli yopilmaga ega bo‘lgan. Otene shahrida 1112—1132-yillarda qurilgan Sen-Lazar ibodatxonasi ham Burgundiya me‘morchilik maktabiga qarashli bo‘lib, bu bino yopilmasi ham uchlik ravoqlardan tashkil topgan. Puatedagi Notr-Dam ibodatxonasining tashqi ko‘rinishi mahobatli tosh ravoqlar va qalin devorlardan tuzilganligi bilan ajralib turadi. XII asr o‘rtalarida qurilgan bu bino o‘zining chiroyli bosh tarzi bilan ajralib turadi. Bu tarz uch qavatdan iborat bo‘lib, birinchi qavatda ravoqli uch kirish peshtoqi, ikkinchi qavatda haykalchalar o‘rnatilgan ravoqli tokchalar va uchinchi qavatda ham ravoqli tokchalar joylashtirilgan. Tarzning ikki tomonidan konus shaklli yopilmaga ega ikkita minora qurilgan. Binodagi barcha bezak va haykalchalar toshdan o‘yib yasalgan. Normandiya va boshqa shimoliy hududlar arxitekturasi oddiyroq bo‘lib, shu bilan birga, vertikal o‘q bo‘yicha rivojlangan kompozitsion tuzilishga ega. Masalan, Kann shahrida XI - XII asrlarda qurilgan Sen-Trinite ibodatxonasi. Fransiyaning janubiy hududlarida asosan markaziy kompozitsion tuzilishga ega ibodatxonalar ko‘proq qurilgan va ular gumbaz bilan yopilgan. Masalan, Anglem shahrida XII asrda qurilgan ibodatxona va Perige shahrida 1120 - 1179-yillarda qurilgan Sen-Fron ibodatxonasi. Jamoat binolaridan, shuningdek, bir necha feodal kyoshklari bizgacha yetib kelgan. Feodal kyoshklari baland va yaxshi himoyalangan joylarda qurilgan va atrofi suv 39 to‘ldirilgan ariqlar bilan o‘ralgan. Feodal kyoshkining asosiy binosi «don -jon» nomini olgan. Don-jon - bu qalin devorlardan qurilgan va yaxshi muhofazalangan minora shaklli inshoot. Dushmanlar hujum qilgan paytda feodal oilasi va qo‘shinlari bir necha haftalab don-jonda mudofaa harakatlarini olib borgan va o‘sha yerda yashagan. Masalan: Loshe shahridagi feodal kyoshki X asrda qurilgan bo‘lib, 4 qavatli don-jondan tashkil topgan. Shuningdek, XI asrda qurilgan Gizor kyoshki, XII asrda qurilgan Sena daryosi bo‘yidagi Gayar kyoshklari ham yaxshi muhofazalangan qal‘alardan iborat bo‘lgan. Gayar kyoshli baland tog‘ cho‘qqisida joylashgan va o‘rtada baland don-jon qurilgan. Fransiyaning shimoliy-g‘arbiy hududi Bretan provinsiyasida Vitre va F 4Jere kyoshklari ham XI - XII asrlarda qurilgan bo‘lib, keyinchalik qayta qurilgan va bizgacha yetib kelgan. Fransiya shaharlari ham mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lgan. Karkasson shahri qal‘a devorlari hozirgacha saqlanib qolgan. Shahardagi turar joy imoratlari ham odatda tosh va g‘ishtdan qurilgan. Klyuni shahrida XII asrda qurilgan turarjoylar hozirgacha saqlanib qolgan. Germaniyada roman uslubi bo‘yicha Reyn va Salcsoniya me‘morchilik maktablari yaxshi yutuqlari bilan ajralib turadi. Reyn daryosi bo‘yida Mayns, Vorms va Shpeyerdagi ibodatxonalar XII - XIII asrlarda qurilgan. Bu ibodatxonalar asosan tarh tuzilishida uch nefdan iborat bo‘lib, bo‘ylama o‘q bo‘yicha rivojlangan kompozitsiyaga ega. Bino burchaklarida aylana shaklli to‘rt minora qurilgan, binoning markazi esa sakkiz qirrali piramida shaklidagi gumbaz bilan yopilgan. Ibodatxonalar tashqi tarzlari ravoqli deraza va eshiklar joylashtirilishi va ravoqli tokchalari bilan ajralib turadi. Ibodatxonalar yopilmalari o‘zaro kesishuvchi ravoqli gumbazlardan iborat. Asosiy nefdagi bir gumbazga yon neflardagi ikki kichik gumbaz to‘g‘ri keladi. Germaniyadagi ibodatxonalar oddiy shakllardan tuzilib, mahobatli tashqi ko‘rinishga ega. Germaniyadagi jamoat binolaridan Vartburgdagi Landgraf qasri hozirgacha saqlanib qolgan. 1190-1250-yillarda qurilgan bu bino 2 qavatdan iborat bo‘lib, tashqi ko‘rinishida ravoqli arkadalardan keng foydalangan. Italiyada roman uslubi mamlakatning shimoliy hududlari – Lombardiyada shakllanib, boshqa hududlarga shu yerdan tarqaladi. Italiyada qurilgan ibodatxonalarning tashqi 40 ko‘rinishi kompozitsiyasi yengil va plastik jihatdan boy bezatilishi bilan ajralib turadi. Bino fasadlari va interyerlarida klassik shakllar - arkada, kolonnada, antik qismlardan keng foydalanilgan. Milandagi Sant-Ambrodjo ibodatxonasi VI asrda qurilgan va XI -XII asrlarda qayta qurilgan. Bu binoning tashqi ko‘rinishi 3 qavatli baland ravoqlardan tashkil topgan va ularning orqasida lodjiyalar joylashtirilgan. Bino oldida arkalar bilan o‘ralgan atrium (hovli) va g‘ishtdan qurilgan baland minora - kampiniila joylashtirilgan. Italiyada bazilika kompozitsion uslubida bir necha ibodatxonalar qurilgan. Masalan, 1013-yilda Florensiyada qurilgan San-Miniato ibodatxonasi, 1063-yilda Pizada qurilishi boshlangan ibodatxona. Pizadagi ansambl o‘zining yiqilayotgan minorasi bilan mashhurdir. Bu ansambl XI - XII asrlarda arxitektorlar Busketto va Raynaldo loyihasi asosida qurilgan. Ansambldagi asosiy ibodatxona besh nefli bazilika bo‘lib, bino tashqi va ichki ko‘rinishlari boy bezatilgan va marmar toshlardan keng foydalanilgan. Italiyada markaziy kompozitsion tuzilishdan ham keng foydalanilgan. Masalan, Florensiyada 1059-yilda qurilgan San-Djovani baptisteriysi (cho‘qintirish sajdagohi) va 1153-yilda qurilishi boshlangan Piza ansambldagi baptisteriy. Italiyada roman uslubida qurilgan shaharsozlik namunalaridan San-Djiminiano shahri XII - XIII asrlarda qurilgan. Bu shahar minorasimon baland imoratlar - feodallar turarjoy binolaridan tashkil topgan. Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|