O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

FEODALIZM DAVRI ARXITEKTURASI. VIZANTIYA ARXITEKTURASI 
IV asr oxirida, ya‘ni 395-yildaRim imperiyasi G‘arbiy va Sharqiy qismlarga 
bo‘linadi. Bu hodisa bilan feodal ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari rivojlanishiga asos 
solinadi. Rim imperiyasining tarqalishi bilan Qadimgi dunyo tarixiga xotima beriladi. 
Quldorlik jamiyati tugatilishida xristian (nasroniy) dinining keng tarqalishi ham katta 
ahamiyatga ega Xristian dini imperatorlik hokimiyati tomonidan 313-yilda tan olindi va 
382-yildan boshlab davlat dini sifatida e‘tirof etildi. 
Insoniyat tarixida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanish sohalarida yangi davr 
boshlandi. Bu davr feodal munosabatlarining shakllanishi bilan bog‘liqdir. Feodal 

---

28 
munosabatlari imperiyaning sharqiy qismi – Vizantiyada tezroq shakllana boshladi. 
Imperiya poytaxtining 330-yilda o‘rindan Bosfor dengizi bo‘yiga - Konstantinopol (hozirgi 
Istanbul) shahriga ko‘chirilishi ham bu jarayonlarga o‘z ta‘sirini ko‘rsatdi. 
Vizantiya madaniyati va arxitekturasi antic madaniyat an‘analari va sharq davlatlari 
madaniyati ta‘siri ostida shakllana bordi. Vizantiya arxitekturasi va Sharq arxitekturas 
ielementlari uyg‘unlashadi. 
Feodal davri arxitekturasida umuman olganda uch asosiy tipologik xususiyatni 
ko‘rsatib o‘tish mumkin: 
1.
Mustahkam devorlar bilan o‘ralgan shahar va qal‘alar qurilishi. 
2.
Monastir komplekslari qurilishi. 
3.
Asosiy diniy inshoot - ibodatxonalar qurilishi. 
Feodal davri - o‘rta asrlarda din tarqalishi bilan ibodatxona va boshqa diniy 
komplekslar qurilishi keng tarqaladi va bu turdagi binolar jamoat binolari orasida yetakchi 
o‘rin tutadi. Bunday binolar diniy marosimlar o‘tkazilishi bilan bir qatorda jamoat 
yig‘inlari o‘tkazish uchun ham xizmat qiladi. Ibodatxonalar qoshida maktab va 
kutubxonalar, kasalxona va boshqa davolanish muassasalari tashkil qilinadi. 
Rim imperiyasining G‘arbiy qismida xristian dinining katolitsizm yo‘nalishi, 
Vizantiyada esa pravoslaviye keng tarqaladi. Buning natijasida arxitekturada ham o‘ziga 
xos badiiy xususiyatlar shakllanadi. Buning asosiy ifodasi sifatida G‘arb madaniyatida 
bazilika tipidagi binolar, Sharqiy madaniyat - Vizantiya arxitekturasida esa gumbazli 
bazilika turidagi binolar keng tarqaladi. 
IV asr oxirida Rim imperiyasi bo‘linishi va imperator Konstantin tomonidan poytaxt 
qilib Vizantiyadagi Konstantinopol shahrining qurilishi natijasida yangi davlat va yangi 
madaniyatga asos solinadi. 
Vizantiya arxitekturasi asosan uch davrdan iborat rivojlanish yo‘lini bosib o‘tgan: 
1.
Erta Vizantiya arxitekturasi davri (V- VIII asrlar). 
2.
O‘rta Vizantiya arxitekturasi davri (VIII - XIII asrlar). 
3.
Kech Vizantiya arxitekturasi davri (XIII - XV asrlar). 

---

29 
Arxitektura rivojlanishi uchun eng qulay sharoit imperator Yustinian davri bo‘lib, bu 
davrda, ya‘ni VI asrning 20-60-yillarida Vizantiya buyuk,davlatga aylanadi. Vizantiya 
davlati tarkibiga Gretsiya va Kichik Osiyo, Yaqin va O‘rta Yer dengizi xalqlari kiradi. 
Vizantiya arxitekturasida gumbazili kompozitsiyaga ega ibodatxonalar ishlab 
chiqiladi. Bu asosda gumbazli bazilika, 8 tayanchga ega markazlashgan kompozitsiyali 
ibodatxona va salb-gumbazli sistemaga ega ibodatxonalar turlari yaratiladi. Birinchi va 
ikkinchi turdagi kompozitsiyalar Erta Vizantiya arxitekturasi davrida, uchinchisi esa O‘rta 
Vizantiya arxitekturasi davrida yaratilgan. 
Vizantiya arxitekturasida monastir komplekslari ham o‘ziga xos arxitekturaviy 
ansambl sifatida shakllandi. Shahar tashqarisida qurilgan bunday ansambllar baland joyda 
qurilib, devorlar bilan o‘ralgan va ibodatxona, yashash xonalari va boshqa inshootlardan 
tashkil topgan. 
Vizantiya arxitekturasi Rim arxitekturasidan ravoq va gumbaz konstruksiyalarni 
qurish an‘analarini olgan. Ammo Vizantiyada beton texnikasi keng tarqamadi. Devorlar va 
gumbazlar asosan pishiq g‘isht va tabiiy toshlardan yasalgan. Vizantiyaliklar kvadrat asosli 
binoning gumbaz yopilmasi uchun Sharq mamlakatlarida ishlab chiqilgan usul -
tromplardan foydalanishgan. 
Vizantiyalik arxitektorlarning eng katta yutug‘i — bu gumbazli yelkanli 
konstruksiyalarning to‘rt tayanchga qo‘yilishi. Yelkanli gumbazlar sferik yuzaning to‘rt 
tekislik bilan kesilishi va to‘rt tayanch nuqtasiga tayanishi bilan hosil qilinadi. Yarim sferik 
yelkanlar ustiga gumbaz o‘rnatiladi. Bu konstruksiya rivojlanishi bilan ustki gumbaz va 
yelkanlar orasida silindrik shakl doira (baraban) o‘rnatiladi va doirada yoritish uchun 
teshiklar qoldiriladi. 
Bunday konstruktiv sistemaning ishlatilishi bino ichki ko‘rinishini kengaytirishga 
imkon yaratdi, chunki ichki devorlar o‘rniga to‘rt ustun ishlatiladi. Ravoqlarning o‘zaro 
uyg‘unlashtirilgan tizimi gumbaz ostida keng va baland ichki fazo yaratilishiga imkon 
yaratdi. 
Vizantiyada gumbazlar pishiq g‘ishtdan tez qotadigan semyanik qorishma yordamida 
qurilgan. Semyanik qorishma tayyorlash uchun g‘isht siniqlari mayda qilib yanchilgan va 
ohak bilan aralashtirilgan. 

---

30 
Vizantiyada yaratilgan yangi konstruktiv sistemalarning badiiy jihatdan 
ifodalanishida qadimgi yunon an‘analaridan keng foydalanildi. Qadimgi Yunon 
arxitekturasiga xos bo‘lgan bino kompozitsiyasida uning konstruktiv shaklini ifodalash 
usuli asosiy prinsipga aylandi. Badiiy ifodalashning asosiy vositalari sifatida konstruktiv 
elementlar - ravoqlar, ravoqli arkadalar xizmat qiladi. 
Vizantiya arxitekturasida ustunli ravoqlardan ham keng foydalaniladi. Rim 
arxitekturasida ishlab chiqilgan bu konstruktiv sistema Vizantiya arxitekturasida yanada 
nafisroq qilib ishlanadi va yengil chiroyli nisbatlari bilan xarakterlanadi. Vizantiyada 
markazlashgan kompozitsiya tarqalishida gumbazli binolar qurish an‘analari ta‘sir 
ko‘rsatdi. Masalan, 510 — 515-yillari qurilgan Esrdagi cherkov, 569—586-yillari qurilgan 
Rusafdagi cherkov. To‘rt tayanchli gumbazli binolar paydo bo‘lishi ham bu kompozitsion 
usul shakllanishida katta ahamiyatga ega. Masalan, Siriyaning Basra shahrida 513-yilda 
qurilgan cherkov. 
Konstantinopolda 527-yilda qurilgan Sergiy va Vakx ibodatxonasi Markaziy 
kompozitsiya asosida qurilib, sakkiz ustunga tayangan gumbaz bilan yopilgan. Gumbaz 
binoning asosiy kompozitsion element bo‘lib, gumbaz osti fazoning tashkil etilishi diniy 
marosimlar o‘tkazishning asosiy joyi sifatida tashkil qilingan. 
Vizantiya arxitekturasining eng yuksak namunasi - Ayya Sofiya ibodatxonasi 
Konstantinopol shahrida 532—537-yillarda yunon arxitektorlariTrall shahridan bo‘lgan 
Anfimiy va Milet shahridan chiqqan Isidor loyihasi asosida qurilgan. 
Ibodatxona planda 74,8x69,7 metr o‘lchamli to‘g‘ri to‘rt burchak shaklida bo‘lib, 
diametri 31 metrlik gumbaz bilan yopilgan. Gumbaz yelkanli ravoqlar ustiga qurilgan va 
ravoqlar balandligi 23 metr bo‘lgan ustunlar ustiga tayanadi. Gumbaz asosini pishiq 
g‘ishtdan terilgan 40 ta qovurg‘a tashkil qiladi va gumbaz uchidagi aylana tasmaga borib 
taqaladi. Qovurg‘alar oralig‘i yengil pemza toshdan tayyorlangan sirtlar bilan to‘ldirilgan. 
Yelkanli ravoqlar ham pishiq g‘ishtdan terilgan va tabiiy toshdan yasalgan 4.ustunga 
tayanadi. Radiusi 14 metrli bu ikki yarim gumbaz va asosiy gumbaz bo‘ylama o‘q 
bo‘yicha yuzasi 1970 
kv 
metrni tashkil qilgan yagona fazoni hosil qilgan. Asosiy zalning 
yon tomonlarida ikki qavatli yon zallar (neflar) ustunli ravoqlar - «arkada» bilan ajratilgan. 

---

31 
Ibodatxonaning ichki ko‘rinishi, shakli va bezaklari yuqori mahorat bilan ishlangan 
va badiiy jihatdan tektonik tuzilishining aniq va pishiqligi bilan ajralib turadi. Gumbaz osti 
fazo gumbaz asosida joylashtirilgan 40 deraza orqali yoritiladi. Ulkan o‘lchamlariga 
qaramasdan binoning gumbazi havoda muallaq turganga o‘xshaydi. Ibodatxona ichki 
sirtlari turli rangli mozaika va tilla suvi yuritilgan naqshlar bilan bezatilgan.