O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

QADIMGI YUNON ARXITEKTURASI. ELLINIZM DAVRI VA 
SHAHARSOZLIKNING RIVOJLANISHI 
 
Qadimgi Yunon shaharsozligi jamiyat sotsial tuzilishi bilan chambarchas bog‘liq 
bo‘lib, ijtimoiy va xususiy funksiyalar uchun mo‘ljallangan aniq tarkibiy qismlardan 
tashkil topgan. 
Shahar ijtimoiy markazi - «agora» deb nomlanib, katta maydon va bir necha jamoat 
binolaridan tashkil topgan va jamoat marosimlari o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. Ular 
orasida shahar hokimiyati binosi — «pritaney» va jamoat yig‘inlari zali - «bulevteriy» 
o‘zining mahobatli shakli va o‘lchamlari bilan ajralib turadi. Shaharlarda, shuningdek, 
jismoniy mashqlar va musobaqalar o‘tkazish uchun gimnasiy va stadionlar qurilgan. 
Masalan, Afina, Olimpia va Epidavrdagi stadionlar. Qadimgi Yunonistonda Olimpiya 
o‘yinlariga asos solingan. Stadionlar asosan tabiiy chuqurlikdan foydalanilgan holda 
qurilgan. Qadimgi Yunoniston shaharlarida turli tomoshalar uchun ochiq teatr inshootlari 
qurilgan. Teatr inshooti uchun odatda tog‘oldf qoyalaridan foydalanib, o‘rindiqlar yarim 
ayiana shaklida toshlardan tayyorlanib, sahna vazifasini bajaruvchi aylana maydoncha - 
«orxestra» balandroq qilib joylashtirilgan. Epidavrdagi eramizdan avvalgi IV asrda 
qurilgan teatr diametri 1 metrni tashkil qiladi. Priyenadagi e.a. III asrda qurilgan va Pergam 
shahridagi eramizdan avvalgi II asrda qurilgan teatr inshootlari hozirgacha saqlanib kelgan. 
Jamoat binolari kompozitsion jihatdan ochiq turda qurilishiga qarama-qarshi xususiy 
turar joy binolari yopiq kompozitsion xususiyatga ega. Turar joy binolari asosan ichki hovli 
atrofida joylashtirilib, bino oldida ayvonlar qurilgan. Shuning uchun bu turdagi turar joy 
«peristil» hilidagi imorat nomini olgan. Peristil turi asosan ellinizm davrida rivojlangan. 
Undan oldin esa «pastada» turidagi turarjoy imorati ham ichki hovli atrofida qurilib, faqat 
shimol tomonidan ustunli ayvonga ega. Odatda turarjoy imoratlari guruhlashtirilib, 
kvartallarga birlashgan. 
Arxaik va klassik davrda shaharsozlikda erkin joylashtirish keng tarqalgan bo‘lib, 
bunga Afina shahri joylashuvi misol bo‘la oladi. Ellinizm davrida esa shaharsozlikda 
to‘g‘ri to‘rt burchakli bo‘linishga asoslangan «Gippodam» sistemasi keng tarqaladi. Bu 
sistema bo‘yicha ko‘chalar geometrik shakli to‘g‘ri qilib olinadi, bir yoki ikki ko‘cha 

---

21 
o‘zining kengligi va ahamiyati asosida asosiy qilib tanlanib, jamoat markazlari shu 
ko‘chalarda joylashtiriladi. Shahar atroflari baland qal‘a devorlari bilan o‘ralib, darvozalar 
mustahkamlanadi. Bu davrda shaharlar sopol quvurlar orqali suv bilan ta‘minlanadi va 
yerosti kanalizatsiya ariqlari ishlatilgan suvni shahardan tashqariga olib chiqadi. Bu ishlar 
natijasida shaharlar obodonchiligi yuqori darajaga yetkaziladi. Aleksandriya, priyena. 
Mitet, Olinf, Pergam shaharlari aholisi qariyb 500 ming kishini tashkil qilgan. 
Shaharsozlik rivojlanishi, asosan, Aleksandr Makedonskiyning harbiy yurish va 
g‘alabalari natijasida Yunonistonga katta boylik keltirilishi bilan bog‘liq edi. Buning 
natijasida esa shaharda joylashgan bino va inshootlar turlarida ham katta o‘zgarishlar 
amalga oshiriladi. Savdo markazlari - «agora» atrofi ustunli ayvonlar bilan o‘raladi, shahar 
markazida jamoat binolari - yig‘inlar o‘tkaziladigan zal -«bulevteriy», mahalliy hokimiyat 
binosi- «bulevteriy»; maktablar, kutubxona binolari mahobatli qilib quriladi. Bino va 
inshootlar shakli va kompozitsion tuzilishi boshqa (zabt etilgan xalqlar) arxitekturasi 
yutuqlari bilan qo‘shilib, yangicha ko‘rinish hosil qiladi. Klassik order sistemasida ham 
o‘zgarishlar amalga oshiriladi. Doriy order sistemasi o‘rnini ioniy order sistemasi va korinf 
order sistemasi egallaydi. Order sistemalarida sharq arxitekturasi uslublari qo‘llaniladi. 
Illunizm davrida binoning badiiy xususiyatlari ko‘proq erkin kompozitsiya, antiqa 
g‘oyalar va turli haykallar bilan bezatilishi bilan xarakterlanadi. Masalan, Pergam 
shahridagi Zevs ibodatxonasi. Bu bino eramizdan avvalgi 180-yilda qurilgan bo‘lib, 
binoning pastki devor qismi to‘iliq haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan. 
Afinadagi Shamol minorasi, Bassadagi Appolon ibodatxonasi va boshqa binolarda 
order sistemasi ishlatilishida bir qancha yangiliklar kiritiladi. Ustunlar kapiteliga akant 
o‘simligi shakli berilgan bo‘lib, natijada korinf order sistemasi yaratilgan.