O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

 
GOTIKA USLUBIDAGI BINO VA ARXITEKTURAVIY 
ANSAMBLLAR 
Gotika uslubidagi eng birinchi bino — bu Angliyaning Derxem shahrida 1093—
1140-yillarda qurilgan ibodatxona. Uch nefdan iborat bu binoda birinchi marta gotika 
karkasi elementlari — uchli qobiqlardagi nervyuralar va ulardan lcuchlanishni qabul 
qiluvchi arkbutan va kontforslar ishlatilgan. 
Ammo, gotika uslubining gullab-yashnashi birinchi navbatda Fransiya arxitekturasi 
bilan bog‘liq. Gotika uslubidagi eng mashhur binolardan biri - bu Parij shahridagi Notr-
Dam ibodatxonasidir. Bu bino qurilishi 1163-yilda boshlanib, XIV asrning o‘rtalarida 
tugallangan. Besh nefdan iborat ibodatxona uzunligi 129,0 metr, markaziy nef balandligi 
69 metrni tashkil qiladli. Gotika uslubining xususiyatlari binoning tashqi ko‘rinishi va ichki 
tuzilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Binoning asosiy g‘arbiy tarzi uch qavatli bo‘linishga 
ega: birinchi qavatda perspektiv tur‘da ishlangan uch nefga kiruvchi uch kirish peshtoqi; 

---

43 
ikkinchi gavatda ravoqli shaklda ishlangan derazalar va markaziy nefning aylana derazasi 
va uchinchi qavat ravoqli tokchalardan tashkil topgan. Undan yuqorida esa ikki simmetrik 
prizmashakl minoralar joylashgan. Binoning yon tarzida arkbutan va kontrforslar asosiy 
kompozitsion vosita sifatida ishlatilgan. 
Notr-Dam ibodatxonasi nafaqat Parijda, balki butun Fransiyada eng katta ibodatxona 
bo‘lib, 9 ming kishiga mo‘ljallangan edi. 
Fransiyaning Lana shahrida 1174 — 1226-yillarda qurilgan ibodatxona ham gotika 
uslubidagi birinchi binolardan edi. Ayniqsa, bu bino qurilishida qo‘llanilgan minoralar 
boshqa ibodatxonalar kompozitsion tuzilishiga katta ta‘sir ko‘rsatdi. _XIIl asr Fransiyada 
gotika uslubining eng rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda Reyms, Amen, Sharpr, 
Bove va boshqa shaharlarda ulkan ibodatxonalar quriladi. 
Reymsdagi ibodatxona 1212 - 1311-yillar orasida qurilgan bo‘lib,uzunligi 124 metr, 
markaziy nef balandligi 38 metrni tashldl qiladi.Ibodatxona kompozitsion tuzilishi gotika 
uslubining eng yaqqol namunasidir. Reymsdagi sobor Parijdagi Notr-Dam ibodatxonasiga 
nisbatan yanada yengil va yuqoriga yo‘naltirilgan bo‘lib, tashqi bezaklarining boyligi va 
turli haykalchalar bilan bezatilganligi bilan alohida ajralib turadi. 
Amen shahrida 1218-1268-yillarda qurilgan ibodatxona o‘z o‘lchamlari bilan 
Fransiyadagi eng yirik va baland bino hisoblanadi. Bu binoning uzunligi 145 metr bo‘lib, 
markaziy nef balandligi esa 42,5 metrni tashkil qiladi. 
Fransiyada gotika uslubidagi monastir komplekslaridan Bretan viloyatidagi Mon-
Sen-Mishel abbatligi o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Dengiz bo‘yida baland 
qoyalar ustida qurilgan kompleks -ibodatxona va boshqa binolardan tashkil topgan va XIII 
- XV asrlar davomida shakllangan. Feodal kyoshklaridan 1220-1230-yillarda qurilgan 
Kuzi kyoshki gotika uslubida qurilgan. Bu kyoshk markazida balandligi 60 metr va 
diametri 30 metrni tashldl qiluvchi don-jon qurilgan. Bu inshoot devorlarining qalinligi 7 
metrni tashkil qiladi. 
Fransiyada XIV asrdan boshlab qirol hokimiyati kuchayishi bilan kyoshklar qurilishi 
to‘xtatiladi. Bu davrdan boshlab kyoshklar faqatgina qirol ruxsati bilan qurilgan. 
Germaniyada Gotika uslubi asosan XIII asrdan boshlab rivojlanadi. Gotika uslubida 
Germaniyada qurilgan ibodatxonalar tarh tuzilishining oddiyligi, bosh tarz ko‘rinishida ikki 

---

44 
minora o‘rniga bitta o‘tkir uchlik minora joylashtirilishi bilan ajralib turadi. Germaniyadagi 
eng yirik Gotika uslubidagi ibodatxona -Kyoln sobori qurilishi 1248-yildan boshlab, to‘liq 
tugallanishi XIX asrga to‘g‘ri keladi. Germaniyada gotika uslubidagi ibodatxonalar asosan 
pishiq g‘ishtdan qurilgan bo‘lib, «G‘ishtli gotika» nomini olgan. 
Praga shahrida qurilgan Avliyo Vita ibodatxonasi ham o‘z tuzilishi bilan Germaniya 
ibodatxonalariga o‘xshaydi. Bu ibodatxona qurilishi XIV asrda tugallangan. 
Angliyada gotika arxitekturasining rivojlanishi asosan XII - XV asrlarga to‘g‘ri 
keladi. Angliyada gotika uslubida qurilgan ibodatxonalar bo‘ylama o‘q bo‘yicha uzun 
o‘lchamlari va bosh fasadning kengligi bilan ajralib turadi. Linkoln shahrida XI - XIII 
asrlarda qurilgan ibodatxona to‘liq gotika uslubi qonuniyatlari asosida shakllangan. 
Italiyada gotika uslubi alohida xususiyatlarga ega. Bu yerda asosiy qurilish materiali 
sifatida g‘ishtdan foydalanish natijasida gotika karkas tuzilishi keng ishlatilmagan. Karkas 
sistemasi ishlatilmaganligi sababli derazalar o‘lchamlari katta qilib olinmagan va 
vitrajlardan foydalanilgan. Italiyada ibodatxonalarning ichi ustunlari nafis va yengil qilib 
ishlanganligi sababli neflarga bo‘linishi sezilmaydi va ichki muhit katta zalga o‘xshab 
ko‘rinadi. Florensiyada 1245—1278-yillarda qurilgan Santa Mariya Novella ibodatxonasi 
va Orviyeto shahrida 1290—1330-yillarda qurilgan ibodatxonalar shunday tuzilishga ega. 
Venetsiya shahrida 1246-yilda qurilishi boshlangan San Djovanni E-Paolo ibodatxonasi 
roman uslubida boshlanib, gotika uslubida 1430-yilda tugallangan. 
Florensiya shahrida arxitektorlar Kambio va Talenti loyihasi asosida Santa Maria del 
Fore ibodatxonasi qurilishi boshlangan, bu bino o‘sha davrning eng yirik ibodatxonasi edi. 
Bazilika turidagi bu binoning loyiha asosidagi diametri 42 metrni tashkil qiluvchi gumbaz 
bilan yopilishi kerak edi. Gumbaz qurilishi 1471 -yilda arxitektor Bruanaleski rahbarligida 
tugatildi. Gumbaz bilan birga binoning umumiy balandligi 114,7 metrni tashkil qiladi. 
Kompozitsion jihatdan gumbaz binoning asosiy elementiga aylanadi. 
Italiya shaharlarida gotika uslubida shakllangan asosiy maydonlar ansambllari 
alohida e‘tiborga molik. Masalan, Florensiyadagi Sinoriya maydoni, Venetsiyadagi San-
Marko maydoni ansambllari. Maydon ansambllari kompozitsion jihatdan turli imoratlar, 
haykallar va ochiq favvorali hovuzlardan tashkil topgan. 

---

45 
Ayniqsa, Venetsiyadagi San-Marko ansambli uyg‘unlashgan kompozitsiyasi va 
gotika uslubining yorqin namunasi bo‘lgan Dojlar saroyi tuzilishi bilan ajralib turadi. Bu 
binoning tashqi tuzilishida Vizantiya arxitekturasi va Sharq arxitekturasi elementlaridan 
keng foydalanilgan. Binoning tashqi ko‘rinishi bezatilishida turli rangdagi marmar toshlari 
va rangli koshinlardan keng foydalanilgan. 
Boltiqbo‘yi davlatlarida ham gotika uslubi keng tarqaladi va rivojlanadi. ‗Bu 
davlatlarda gotika uslubi asosan binolarning kompozitsion tuzilishida vertikal 
yo‘naltirilgan uchlik minoralar qo‘llanilishi va
Gotika karkas elementlaridan ustalik bilan 
foydalanishda namoyon bo‘ladi. Masalan, Riga shahrida XIV - XVI asrlarda qurilgan 
Avliyo Ioann cherkovi, XIII - XV asrlarda qurilgan Avliyo Yakov cherkovi va ХШ - XVI 
asrlarda qurilgan Domskiy sobori. Vilnyus shahrida qurilishi 1584-yilda tugallangan 
Avliyo Anna kosteli o‘zining nafis qilib ishlangan bosh fasadidagi minoralari bilan ajralib 
turadi. Tallin shahrida XIII - XV asrlarda qurilgan Avliyo Olay ibodatxonasi Boltiq bo‘yi 
davlatlarida gotika uslubidagi eng baland bino bo‘lib, uning balandligi 123,7 metrni tashkil 
qiladi.