O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi sayyora abduraximovna masharipova san’AT, arxitеktura va shaharsozlik tarixi

QADIMGI RIM ARXITEKTURASI 
Qadimgi Rim arxitekturasi Qadimgi Yunon arxitekturasi an‘analari asosida 
rivojlanib, asosan 2 davrdan iborat. Respublika davri - eramizdan avvalgi IV asrdan 
eramizdan avvalgi 30-yillargacha imperatorlik davri – eramizda avvalgi 30-yillardan 
eramizning V asrgacha. 

---

22 
Eramizdan avvalgi IV asrdan boshlab Rim respublikasi kichik bir shahardan katta 
quldorchilik davlatiga aylandi. Rim shahrining o‘zida esa qariyb 1 million aholi yig‘ilib, bu 
shaharda butun dunyo iqtisodiy va siyosiy hayoti taqdiri hal qilinadi. Rim respublikasi 
atrofidagi xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirish natijasida yirik davlat hosil bo‘lib, bu davlatni 
boshqarish va himoya qilish uchun ma‘muriy va harbiy tizimlarning murakkab tuzilishi 
yaratildi. Buning uchun yangi shaharlarga asos solindi, harbiy ehtiyojlar uchun qal‘a va 
ko‘priklar, yo‘l va istehkomlar qurildi. Savdo aloqalarini rivojlantirish natijasida 
kemasozlik ravnaq topib, dengiz bandargohlari va omborxonalar qurilishi rivojlandi. 
Shaharlarda ko‘p miqdorda jamoat binolari — kanselyariy, arxiv, bazilika, teatr va 
amflteatr, sirk va terma binolari, maqbaraviy inshootlar - arka, kolonna va boshqa binolar 
qurilib, shahar maydonlari - forumlar shakllandi. Respublika davrida Rim arxitekturasining 
asosiy xususiyatlari shakllanib, imperatorlik davrida mahobatli qasrlar, yirik jamoat 
binolari qurilishi rivojlandi. 
Rim arxitekturasi nazariy jihatdan yaxshi asoslangan bo‘lib, Vitruviyning 
«Arxitektura haqida 10 kitob» asari unga misol bo‘la oladi. Vitruviyning bu asari 
eramizdan avvalgi I asrda yozilgan bo‘lib, bizgacha yetib kelgan me‘morchilik 
to‘g‘risidagi ilk kitoblardan. Bu asar arxitektura va qurilish sohasining rivojlanishiga katta 
hissa qo‘shgan holda XX asr boshlarigacha keng ishlatilgan nazariy va amaliy qismlardan 
iboratdir. Vitruviyning asari quyidagi kitoblardan iborat. 
1-kitob - Shaharsozlik va inshootlar turlari; 
2-kitob — Qurilish ashyolari; 
3-4 kitob - Order sistemalari va ibodatxonalar qurilishi; 
5-kitob - Jamoat binolari qurilishi; 
6-kitob - Turarjoy uylari qurilishi; 
7-kitob - Suvoq va bezak ishlari; 
8-kitob - Akveduklar va suv ta‘minoti; 
9-kitob - Quyosh va suv energiyasidan foydalanish; 
10-kitob - Qurilish mexanikasi va uskunalari. 

---

23 
O‘zining bu asarida Vitruviy Qadimgi Yunon arxitekturasi an‘analari va o‘zidan 
oldin o‘tgan mualliflar asariaridan keng foydalangan. Masalan, Rimda yashagan Varron 
ismli olim «To‘qqiz fan haqida» degan asarining 1-kitobini arxitekturaga bag‘ishlagan. 
Vitruviy arxitektura nazariyasi haqida o‘z fikrini bayon qilib, arxitektura asosan uch 
qirrali faoliyatni, ya‘ni mustahkamlik, foydalik va go‘zallik kabi xislatlarni o‘z ichiga 
qamrab olishini yozgan. 
Qadimgi Rim arxitekturasida devorli va ustunli konstruksiyalar ishlatilishi bilan bir 
qatorda, ravoqli va gumbazli konstruksiyalar ham keng ishlatila boshlandi. Rim 
arxitekturasida ravoqli va gumbazli konstruksiyalar tarqalishi etrussklar arxitekturasida 
eramizdan avvalgi VIII - V asrlarda ishlatilgan. Rim shahriga ham etrussklar tomonidan 
eramizdan avvalgi VIII asrda asos solingan. Shahar, asosan, uch tepalik - Kapitoliy, Palatin 
va Kvirinal oralig‘ida joylashgan. 
Rim arxitekturasida asosan pishiq g‘isht va tabiiy tosh bloklari ishlatilgam|Eramizdan 
avvalgi II asrdan boshlab Rim arxitekturasida beton tayyorlash va undan foydalanish keng 
tarqaldi. Betondan foydalanish arxitektor va quruvchilar imkoniyatlarini yanada 
kengaytirdi Beton devorlarni ko‘tarishda, ravoq va gumbazlarni qurishda qo‘llaniladigan 
asosiy materialga aylandi. Gumbazili konstruksiyalardan asosan silindrik va yarim sfera 
shaklidagi gumbazlar keng tarqaldi. Bu turdagi gumbazlar qurilishi uchun pishiq g‘ishtdan 
gumbaz qovurg‘alari terilib, ular orasi esa beton qorishmasi bilan to‘ldirilgan. 
Binolar ustki yopilmasi uchun Rim arxitekturasida yog‘ochli konstruksiyalardan ham 
keng foydalanilgan. O‘lchamlari katta binolarning yopilmasi yog‘och fermalari yordamida 
yopilgan. Yog‘och konstruksiyalari, shuningdek, ko‘prik qurilishida ham keng 
qo‘llanilgan. Masalan, Dunay daryosi ustida qurilgan Troyan ko‘prigi yog‘och 
fermalaridan yasalgan. 
Rim arxitekturasida binolar devorlarini suvoqlash va turli ranglarga bo‘yash keng 
qo‘llanilgan. 
Rim arxitekturasida order sistemalari asosiy badiiy ifodalanish vositasi sifatida 
ishlatilgan qadimgi Yunoniston an‘analari asosida Rim arxitekturasida orderlarning besh 
turi ishlatilgan: toskan, doriy, ioniy, korinf va kompozit turlari. 
Toskan orderi o‘zining tuzilishi bilan oddiy va shakli bo‘yicha og‘ir nisbatlarga ega. 

---

24 
Rim doriy orderi yunon doriy orderiga nisbatan nafisroq qilib ishlangan va chiroyli 
baza ustiga qo‘yilgan. 
Rim ioniy orderi shakli va nisbatlari bo‘yicha yunon an‘analariga to‘liq amal qilgan 
holda ishlatilgan. 
Korinf orderi Rim arxitekturasida eng ko‘p tarqalgan order turiga aylandi. Bu order 
nafis nisbatlari va chiroyli kapiteli bilan ajralib turadi. 
Kompozit orderi Rim arxitekturasida ishlab chiqildi va o‘zida ioniy va korinf orderlari 
xususiyatlarini birlashtirdi. 
Rim arxitektorlari binoning kichik yoki kattaligiga qarab hamda bino obrazini badiiy 
ifodalash vazifalariga qarab tantanali va ulug‘vor yoki unga teskari oddiy va mahobatli 
qilib ko‘rsatish uchun orderlarning turli xilidan foydalanishgan. Masalan, toskan va doriy 
orderlari asosan kichik va ahamiyatga ega bo‘lmagan binolarda ishlatilgan, ammo korinf 
va kompozit orderlari esa tantanali va dabdabali jamoat binolari qurilishida ishlatilgan. 
Rim arxitekturasida «orderli arkada» nomli yangi tektonik tarkib keng tarqaladi. Bu 
sistemada ustunlar yuk ko‘taruvchi konstruksiya sifatida emas, faqatgina bezatuvchi 
element sifatida xizmat qiladi. Ko‘p qavatli binolarda orderli arkadaning birinchi qavati 
toskan yoki doriy orderlaridan, yuqori qavatlari esa ioniy va korinf orderlaridan bajarilgan. 
Rim arxitekturasida ustunli-ravoqli arkada yangi tektonik va konstruktivsistema 
sifatida keng tarqaladi. Bu konstruktiv sistema tarqalishi, asosan, Sharq 
mamlakatlanarxitekturasi ta‘siri ostida amalga oshadi. Bu turdagi konstruksiya Splitdagi 
Diokletian qasri va Efesdagi Adrian ibodatxonasida birinchi marta ishlatilgan.