O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti abdirashidov A., Babayarov A. I

model
deb aytiladi. 
Model
– bu o‘rganish maqsadida izlanish olib bori-
layotgan obyektning muayyan xossalarini o‘zida namoyon etuvchi maxsus quri-
ladigan obyektdir. 
Umumiy holda original-obyekt tabiiy yoki sun’iy, real yoki farazdagi tizim 
bo‘lishi mumkin. Model ham o‘zining parametrlari to‘plami va xususiyatlari 
to‘plamiga ega tizimdir. Original va model ba’zi bir parametrlari bo‘yicha o‘xshash 
va boshqa bir parametrlari bo‘yicha esa bir-biridan farq qiladi. Agar tadqiqotchini 
qiziqtirayotgan original va modelning xususiyatlari bir turdagi parametrlar to‘plami 
orqali aniqlansa va ularning shu parametrlar bilan bog‘liqligi bir xil bo‘lsa, obyekt-
originalni boshqa bir obyekt-model bilan almashtirsa bo‘ladi. 
Model
– bu faraz qilinadigan yoki moddiy reallashtirilgan tizim bo‘lib, u tadqiq 
qilinayotgan obyektni aks ettirib yoki qayta hosil qilib, uni shunday almashtira 
oladiki, bunday tizimni o‘rganish obyekt haqida yangi ma’lumotlarni beradi. 
Modellashtirishda obyekt-original va uning modeli o‘rtasidagi o‘xshashlik (ana-
log) ishlatiladi. Bu o‘xshashlik quyidagilar hisoblanadi: tashqi analogiya (masalan, 
samolyot, kema, mikrorayon modeli); strukturali analogiya (masalan, suv o‘tkazish 
tarmog‘i va elektr tarmoqlari graflar yordamida modellashtiriladi); dinamik analogiya 
(tizim holatiga ko‘ra) – masalan, mayatnik elektr tebranishlari konturini model-
lashtiradi. 
Modellarda, odatda, obyektning alohida jihatlari (tashqi ko‘rinishi, tuzilishi, ho-
lati va boshqa) aks ettiriladi. Har bir model muayyan maqsad uchun xizmat qiladi va 
aniq hollarda obyektning alohida xossalarini qo‘llash imkonini beradi. Masalan, met-
ropoliten sxemasi metropoliten modeli sifatida poyezdlarda harakatlanishda 
yo‘nalishni aniqlab olishda ishlatiladi; geometrik figuralar (kvadrat, kub, shar va 
boshqalar) fizik obyektlar modellari sifatida, hajm va yuzalarni aniqlashda ishlatiladi; 
qandaydir mashina tilida tuzilgan dastur, hisoblash algoritmining modeli kabi, sonli 
hisoblashlarni o‘tkazishda ishlatiladi; ma’ruza rejasi, uning bayonidan iborat jarayon 
dinamikasining modeli kabi, ma’ruza maqsadiga erishish uchun ishlatiladi; kimyoviy 
reaksiya formulasi, kimyoviy jarayonning modeli kabi, kimyoviy tajriba o‘tkazishda 
va uning natijalarini tahlil etishda ishlatiladi. 
Ilmiy tadqiqotlarda asosiy rolni 
gipotezalar
o‘ynaydi. 
Gipotezalar
– uncha ko‘p 
bo‘lmagan tajribaviy ma’lumotlarga, kuzatishlarga, farazlarga asoslangan muayyan 
bashoratlar demakdir. 
Analogiya 
(
o‘xshashlik
)
–
ikkita obyektning qandaydir 
o‘xshash tomonlari haqidagi mulohazadir. Zamonaviy ilmiy gipoteza amaliyotda tek-
shirilgan ilmiy tasdiqlarga analogiya sifatida vujudga keladi. Shunday qilib, anologi-

---

6 
ya gipotezani tajriba (eksperiment) bilan bog‘laydi. Gipotezalarga asoslanib qurilgan 
modellar 
gipotetik modellar
deb ham ataladi. Obyektiv mavjud, real dunyoni aks et-
tiruvchi gipoteza va analogiya tushunchalari tadqiq qilishga qulay mantiqiy sxe-
malarga keltiriladi. Mulohazalarni va mantiqiy qurilmalarni ixchamlashtiruvchi yoki 
jarayon tabiatini aniqlashtiruvchi tajribani o‘tkazish imkonini beruvchi bunday man-
tiqiy sxemalar obyektlar modellarining vujudga kelishiga asos bo‘ladi. 
Model quyidagi maqsadlarda ishlatiladi: aniq obyektning ichki tuzilmasi yoki 
(va) uning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasining tuzilmasini anglash; tuzilma tar-
kibidagi eng muhim (sifatiy) aloqalarni aniqlash; miqdoriy bog‘lanishlarni aniqlash; 
muayyan ta’sirlar natijasida obyekt va tashqi muhit o‘zgarishi haqida oldindan xulosa 
qilish; obyekt xossalari va (yoki) unga tashqi ta’sirlar ko‘rsatkichlarini optimallash. 
Modellashtirish
 
deb, orginal-obyektning eng muhim xossalari haqida ma’lumot 
olish uchun uni obyekt-model bilan almashtirishga aytiladi. Bunday almashtirish 
originalning xossalarini o‘rganishni soddalashtirish, arzonlashtirish, tezlashtirish 
maqsadida amalga oshiriladi. Agar originalning uni tadqiq qilishga to‘sqinlik qi-
ladigan xususiyatlari (belgilari) modelda mavjud bo‘lmasagina modellashtirish 
maqsadga muvofiqdir. 
Modellashtirish –
 
orginal-obyektlar xossalarini obyekt-modellarining mos xos-
salarini tadqiq qilish vositasida o‘rganish usulidan iborat jarayon. Modellashtirish 
ilmiy abstraksiyaning muhim quroli hisoblanadi. U obyektlarning bajarilayotgan, 
tadqiqot uchun muhim bo‘lgan xususiyatlari (belgilari) – xossalar, o‘zaro aloqalar, 
tuzilmaviy va funksional parametrlarni aniqlash, asoslash va tahlil qilish imkonini be-
radi.
Original-obyektni model-obyekt bilan almashtirish va obyektlar xossalarini 
ularning modellari yordamida tadqiq qilishga 
modellashtirish nazariyasi 
deyiladi. 
Modellashtirish nazariyasi
– modellarni qurishdagi o‘zaro bog‘langan tamoyil-
lar, ta’riflar, usullar va vositalar majmuasidan iborat. Modellar esa modellashtirish 
nazariyasining predmetini tashkil etadi. Modellashtirish nazariyasi tizimlarning 
umumiy nazariyasi – sistemologiyaning asosini tashkil etadi. 
Ilmiy tadqiqotlar tarixida dastlabki modellashtirish usullaridan biri 
o‘xshashlik 
usulidir
. Uning ma’nosi shundaki, o‘rganilayotgan jarayon tajribaviy sharoitlarda 
boshqa «kichik masshtabda» amalga oshiriladi. Bunga misol sifatida samolyot qanot-
larining havo oqimini kesib o‘tish jarayonini o‘rganishni keltirish mumkin. Shu 
maqsadda qanotning kichiklashtirilgan nusxasi yaratiladi va aerodinamik quvurga 
joylashtiriladi. Havo oqimini o‘tkazish yo‘li bilan qanotning zarur xarakteristikalari 
tajribada aniqlanadi.
Obyekt bilan bevosita tajriba o‘tkazish qimmatga tushadigan, yoki uni o‘tkazish 
mumkin bo‘lmaydigan yoki bunday tajriba kutilmagan natijalarga olib keladigan hol-
lar (sog‘liq va ekologiya muammolari, tabiiy ofatlar) modellashtirish jarayonida alo-
hida ahamiyatga ega. Real mavjud bo‘lmagan obyektlarni ham modellashtiradilar. 

---

7 
Bunga misol sifatida texnik qurilmalar, uchuvchi apparatlarni keltirish mumkin. Bun-
day hollarda modelni yaratish uchun zamonaviy matematika metodlari va hisoblash 
vositalarini jalb qilgan holda ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish albatta zarur bo‘ladi. 
Modellashtirish jarayoni uchta elementni o‘z ichiga oladi: 1) subyekt 
(tadqiqotchi); 2) tadqiqot obyekti; 3) o‘rganayotgan subyekt va o‘rganilayotgan 
obyekt orasidagi munosabatni o‘rnatuvchi model.
Modelni qurishning dastlabki bosqichida orginal-obyekt haqida muayyan bilim-
lar talab qilinadi. Model asosida bilish imkoniyatlari shunga tayanadiki, model orgin-
al-obyektning qandaydir muhim tomonlarini aks ettiradi. Orginal va modelning yetar-
licha o‘xshashligi va umuman modelning zarurligi masalasi har bir vaziyat uchun 
alohida tahlilni talab etadi. Shunday qilib, modellashtirilayotgan obyektning biror 
tomonini o‘rganish uning boshqa tomonlarini aks ettirishdan voz kechish evaziga 
amalga oshiriladi. Shuning uchun istalgan model orginalni faqat qat'iy cheklangan 
ma’noda almashtirishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, aynan bitta obyekt uchun bir 
qancha «maxsus» modellar yaratilishi mumkinki, ular tadqiq qilinayotgan obyektning 
muayyan tomoniga e’tiborni jalb etishi yoki obyektni turli darajada aniqlashtirilgan 
holda tavsiflashi mumkin.
Modellashtirish jarayonining ikkinchi bosqichida model mustaqil tadqiq obyekti 
sifatida ishtirok etadi. Bunday tadqiqning ko‘rinishlaridan biri eksperiment olib bor-
ishdir. Bunda berilgan model faoliyati uchun zarur shartlar o‘zgartiriladi va shunga 
mos holda modeldagi o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu bosqich natijasi model haqida 
to‘planadigan bilimlar hisoblanadi.
Uchinchi bosqichda to‘plangan bilimlar modeldan orginalga ko‘chiriladi va 
obyekt haqida bilimlar to‘plami hosil qilinadi. Bu jarayon muayyan qoidalar asosida 
amalga oshiriladi. Model haqidagi bilimlar orginal-obyektning modelda aks etmagan 
yoki modelni qurishda o‘zgartirilgan xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlashtiri-
lishi lozim. Biz yetarlicha ishonch bilan qandaydir natijani modeldan orginalga 
o‘tkaza olishimiz uchun bu natija orginal va modelning o‘xshashlik belgilari bilan 
bog‘liq bo‘lishi kerak.
To‘rtinchi bosqichda modellar yordamida olinadigan bilimlarni amaliy tekshiru-
vdan o‘tkazish va ularni obyektning umumlashgan nazariyasini qurish, uni 
o‘zgartirish yoki boshqarishda qo‘llash amalga oshiriladi. 
Modellashtirish – bu siklik jarayondir, ya’ni dastlabki to‘rt bosqichli sikldan 
so‘ng ikkinchi va uchinchi sikllar kelishi mumkin. Bunda tadqiq qilinayotgan obyekt 
haqidagi bilim doirasi kengaytiriladi va aniqlashtiriladi, berilgan model esa borgan 
sari mukammallashib boradi. Obyekt haqidagi bilimning yetarli emasligi va modelni 
qurishdagi xatolar sababli kelib chiquvchi kamchiliklar birinchi sikldan so‘ng 
aniqlansa, ular keyingi siklda to‘g‘rilanishi mumkin. Shunday qilib, modellashtirish 
metodologiyasida o‘z-o‘zini rivojlantirishning katta imkoniyatlari mavjud.

---

8