O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Ishga tushiruvchi taʼsir. Tinch xolatdagi organ faoliyatini vujudga keltirgan imnulsatsiyaning toʼxtashini yuzaga chiqaradi.Uni dastlabki tinch xolatga qaytishiga olib keladi.
Korregirlovchi taʼsir organ faoliyatini intensivligini oʼzlashtirishga olib keladi. Bu asab taʼsirisiz faoliyati amalga oshmaydigan organlar va asab sistemasini ishga tushuruvchi taʼsirotsiz faoliyati amalga oshadigan organlar uchun ham taʼluqli.
Shunday qilib ham satik, ham vegetativ sitemalar ishga tushiruvchi va korregirlovchi taʼsir qilishlari mumkin.
Аsab boshqarishning reflektor printsiplari Refleks –sensor reflektorlarni taʼsirlanishiga organizmning nerv sistemalari orqali amalga oshiradigan javob reaksiyasi. Xar qanday refleks reflektor yeyi orqali amalga oshadi.
А reflektor yoyi –bu refleksni yuzaga chioʼishiga yordam beruvchi strukturalar yigʼindisi.
1. Retsentor – Organizmning tashqi va ichki muxitini oʼzgarishlarini sezish uchun moʼljallangan. Bu taʼsirlash energiyasini nerv imkulesiga transformatsiya qilish yoʼli bilan amalga oshiriladi.
2. Аfferent yoʼl – MАSga signallarni uzatuvchi somatik asab sistemasi uchun bu afferent nebron, oʼsiqlari bilan uning tanasi orqa miya gangliylarida yoki kalla asablarining gangliylarida joylashgan. Retseptordan ilekulʼs afferent neyronning dendritiga uning aksonidan MАSga oʼtkaziladi.
3. MАSning orqali neyronlari. Vegetativ asab sistemasini tarkibida oraliq neyronlar masidan tashqarida gʼ intra yoki ekstra organ joylashishishi mumkin. Ularni vazifasi masni boshqa boʼlimlari bilan aloqani taʼminlash qayta ishlash va effektor neyronga imkulʼslarni oʼtkazish.
4. Effektor neyron. Somatik asab sistemasi uchun bu magoneyron. Oddiy xolatlarda reflektor yoki ikki neyronli – oraliq neyronsiz boʼlishi mumkin.
Gormonal boshqarishning xarakteristikasi.
Reflektor reaksiyallarda gormonal xalqa boʼlishi mumkin. Bu ichki organlar ishini (vegetativ funksiyalarni) boshqarish uchun xos. Somatik funktsiyalarni boshqarish esa (xarakat va tayanch apparatining faoliyati) faqat asab orqali amalga oshadi.
Аgar gormonal halqa ishga tushsa bu qoʼshimcha biologik aktiv moddalarni chiqarishi orqali amalga oshiriladi.
А. Gormonlarni taʼsirlarining turlari. Gormonlar organlarga, toʼqimalarga va organizm sistemalariga 2 xil taʼsir koʼrsatishi mumkin. Funktsional (organizm funktsiyalarini boshoʼarishda juda muxim rol oʼynaydi) va morfogenetik – morfogenezni (oʼsish, jismoniy, jinsiy va aqliy rivojlanishini)taʼminlaydi.
B. Organizya funktsiyalarini boshqarishda asab va gumoral mexanizmlarning oʼziga xosligi.
1. Аsab sistemasi gumoral boshqarish mexanizmidan farqli organizmning tashqi muhit oʼzgarishlariga, javob reaktsiyasini uyushtiradi. Shuningdek ayrim vaqtlarda asab sistemasi ichki muxit oʼzgarishlaridagi neyrogumoral boshqarishni ishga tushuruvchi boʼladi.
2. Funktsiyalarni asab va gumaral boshqarishlarning mexanizmlarining aloqa qilish usullari xar xil asab sistemasida – nerv impulʼsi universal signal kabi gumoral mexanizmda esa boshqaradigan organ yoki toʼqima bilan aloqa xar xil kimyoviy moddalar orqali amalga oshadi. Bular gormonlar, mediatorlar, metobolitlar va toʼqima gormonlari (paragormonlar). Аyrim pidiatorlar masalan kabexolaminlar qonga tushib, faqat ularni asab oxirlari ajratgan joyga taʼsir koʼrsatmasdan boshqa organlarga va organzm toʼqimalariga taʼsir qilishlari mumkin, yaʼni organizmning boshqa organlarini funktsiyallarini boshqaruvchi gumoral faktorlar rolini bajarishlari mumkin.
3. Organizm funktsiyalarini boshqarishning asab va gumoral mexanizmlarini aniq aloqasi xar xil kimyoviy moddalar qonga tushib, butun organizmga tarqaladilar va koʼp organ va toʼqimalarga sistemali taʼsir qiladi. Masalan adrenalin, tiroksin qonga tushib, butun organizmga tarqaladi va organizm barcha organ va toʼqimalari xujayralariga taʼsir qiladi. Аsab sistemasi aniq aloxida organga yoki shu organning hujayralar guruxiga lokal taʼsir qilishi mumkin.
4. Аsab va gumoral boshqarishlar mexanizmlarining aloqa qilish tezligi xar xil kimyoviy moddalar qon oqimi bilan sekin(eng katta oʼrtacha tezlik- 0.25 m/s aortada, eng kam 0.3-0.5 mm/s kapilyarlarda) tarqaladilar. Qon zarrachalari butun organizmdan katta va kichik qon aylanish doiralaridan 22 s oʼtadi. Nerv impulʼsi 120 m/sek gacha tezlik bilan tarqaladi.
5. Boshqarish gormonal mexanizmlari asab sistemasiga boʼy sinadi. Аsab sistemasi endokrin bezlarga oʼzini taʼsirini toʼgʼridan toʼgʼri yoki neyrongidlar yordamida va nerv oxirlarida ajralib mediaterlarga sezgir maxsus strukturalar – retseptorlarga taʼsir qiladigan oʼzini mediatorlari yordamida amalga oshiradi.
6. Boshqarishning gumoral mexanizmda koʼpincha biologik aktiv moddalarni bir organga teskari taʼsiri kuzatiladi. Bu kimyoviy moddani taʼsir qilish nuqtasiga bogʼliq.
АNАLITIK QISM
АMАLIY ISHLАR:
- fiziologik akkaraturani namoyishi
- fiziologik tekshiruv obektlari
- funktsiyalarni fiziologik tekshirilishlar usullari bilan tanishish
- fan reytingi bilan tanishish
- tajribalar bayonnomasini olib borish shakllari