O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universitetining pedagogika instituti

Xarakter borasidagi nazariyalar.
Xarakter borasidagi ta’limotlar tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Xususan, Arastu va Aflotun kishi xarakterini basharasiga qarab aniqlashni taklif qilgan edilar. Ularning xarakterologiyasi asosi qanchalik sodda bo‘lsa, shunchalik g‘aroyib faraz yotardi. Kishining tashqi ko‘rinishida qandaydir hayvon bilan o‘xshashlik belgisini topish tavsiya qilinardi, so‘ngra esa uning xarakterini ana shu hayvonnning xarakteri bilan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Jumladan, Arastuning aytishi bo‘yicha, buqaniki singari yo‘g‘on burun ishyoqmaslikni bildiradi, chuchqanikiga o‘xshash teshiklari katta-katta keng burun ahmoqlikni, arslonniki kabi burun mag‘rurlikni, echkilar, qo‘ylar, va quyonlarniki singari junining mayinligi qo‘rqoqlikni, sherlar va yovvoyi chuchqalarniki kabi junning dag‘alligi botirlikni anglatadi.
Xarakterni aniqlashning bu va shunga o‘xshash fiziologik tizimi aql-sadosini biz, masalan, o‘rta asrlik Suriyalik yozuvchi Abul-Faraj Bar Ebreyda ko‘ramiz. Uning kitobida shunday ko‘rsatma mujassamlashgandir: «Yo‘g‘on va kalta bo‘yli kishi bo‘yval singari qahr g‘azabga kelishi moyilligiga ega». Uzun va ingichka bo‘yli qo‘rqoqlik alomati. Bunday kishi bug‘u singari hurkadigan bo‘ladiki, «Qaysi birining bo‘yni juda kichik bo‘lsa, buri singar makkor bo‘ladi».
XVIII asrda Iogann Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur bo‘lib ketdi. U inson boshi «Qalbini ko‘rsatadigan oyna» bo‘lib sanaladi va uning tuzilishini, bosh suyagining konfiguratsiyani, imo-ishorasini o‘rganish kishi xarakterini o‘rganishning asosiy yo‘li deb hisobladi. Lafater taniqli odamlar shaxsi ustidan bir qator oqilona kuzatishlar qoldirdi. Ular uning ilmiy jihatdan mutlaqo ahamiyatsiz, lekin juda qiziqarli «Fiziognomika» kitobida yig‘ilgandir. Lafaterning fikriga ko‘ra, Gyotening geniyligi haqida eng ko‘p darajada uning, «burni dalolat beradiki, u Gyote pozitsiyasining «mahsuldorligini, mazmuni va muhabbatini - qayd etadi».
Lafaterning o‘limidan keyin ko‘p o‘tmay paydo bo‘lgan yangi xarakteriologik ta’limot frenologiya degan nom oldi.
Frenologiya nemis vrachi Frans Gallning nomi bilan bog‘langandir. Gall ta’limotining asosida xarakterning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o‘zlarining qat’iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan tasdiq yotadi. Bu fazilatlarning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir. Gallning maslagiga ko‘ra, bosh suyaklari miyaning qavariq va chuqurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgilarini aniq aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash yoki shunchaki boshning «Bo‘rtik joylarini» ushlab ko‘rish aftidan еtarli bo‘lsa kerak.
Bu ta’limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi, degan to‘g‘ri boshlang‘ich fikrdan tashqari barchasi nihoyat darajada noto‘g‘ridir.
Charlz Darvin ham o‘zining «Odamda va hayvonlarda his-tuyg‘ularning ifodalanishi to‘g‘risida» degan kitobida yozgan ediki, fiziognomistik «har bir individning o‘z shaxsiy qiziqishlariga erishib, faqat yuzlaridagi asosan ma’lum bir muskullarni qisqartirishi, bu muskullar kuchliroq rivojlangan bo‘lishi mumkinligi va shuning uchun bu liniyalar va ularning odatdagi qisqarishidan paydo bo‘ladigan yuz qisqarishi ancha chuqur va ko‘zga ko‘rinarli bo‘lishi mumkinligini jiddiy ravishda bilishi kerak.
Darvinning bu g‘oyalari ko‘pgina psixologlarning izlanishlari uchun asos bo‘ldi. Ular o‘zlarining fiziognomik ta’limotlarini yuz ifodasining tavsiflanishi va tushuntirilishi hamda uning yumshoq to‘qimalari holati asosiga qurila boshladilar. Mimikani psixologik jihatdan tushuntirib beradigan o‘ziga xos fiziognomik ma’lumotlar tuzildi.