O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

shakllanishida ilmiy, ma'naviy meros. 
Mustaqil  O‘zbekiston  taraqqiyotining  uzluksizligini  ta’minlash  uchun  xalqni  bir  maqsad 
yo‘lida  birlashtirish  muhim  ahamiyatga  egadir.  O‘zbekiston  mustaqillikka  erishishi  bilan  sobiq 
sovetlar tuzumining mafkuraviy aqidalaridan voz kechish lozim edi. Sovet mafkurasi kommunistik 
partiyaning  g‘oyalariga  tayanuvchi  va  sovet  totalitar  rejimining  g‘oyaviy  tayanchi  funksiyasini 
bajarar edi. Bu mafkura qadimiy va boy tarixiy ma’naviy qadriyatlarga ega xalqning manfaatlariga 
mos kelmaydigan mafkura edi. Chunki u, milliylikdan begonalashgan, milliy mansublikka qarshi 
–  innatsional,  har  qanday  diniy  e’tiqodga  qashi  –  ateistik  mafkura  edi.  Shu  sababli  undan  voz 
kechildi. Mustaqillik mafkurasining konseptual asoslari esa hali yaratilmagan edi. Buning ustiga 
xalqimizning  milliy  mentaliteti  mustamlakachilik  davrlarida  jiddiy  ta’qiblarga  uchrab, 
deformatsiyalangandi.  Ya’ni  xalqimizning  ayrim  vakillari  hatto  o‘zining  o‘zbekligini  ham 
unitayozgandi. 
Bunday sharoitda, ya’ni amaldagi mafkuradan voz kechilgan, yangi mafkuraning konseptual 
tamoyillari hali ishlab chiqilmagan bir sharoitda izchil oilaviy tarbiya ko‘rmagan, o‘zligini anglab 
olishga  ulgurmagan  ayrim  yoshlarimiz  ongida  mafkuraviy  bo‘shliq  (vakuum)  hukm  surardi. 
Bunday  yoshlarni  begona  mafkuralar  ta’siridan  himoyalash  ham  dolzarb  vazifa  bo‘lib  qoldi. 
Chunki,  mustaqillik  arafasida  (oshkoralik  davrida)  va  mustaqillikning  ilk  davrlarida  turli 
ekstremistik  oqimlar,  diniy  aqidaparastlar,  diniy-konfessional  yo‘nalishdagi  missionerlik 

---

tashkilotlari mafkuraviy qadriyatlari shakllanmagan soddadil yoshlarimizni, ularning fikru-zikrini 
o‘zlarining  millatni  deformatsiyalovchi  g‘oyalariga  xizmat  qildirish  maqsadida  buzg‘unchi 
kuchlar safiga qo‘shib olishga shay turishardi. 
Bu  mamlakatimiz  mafkuraviy  mustaqilligini  saqlashga,  mamlakatda  barqaror  tinchlikni 
ta’minlashga qarshi qaratilgan katta xavf edi. Ayniqsa, ko‘p millatlar va elat vakillari yashaydigan, 
turli  din  va  diniy  konfessiyalarga  e’tiqod  qiladigan  aholi  yashaydigan  bizning  yurtimizda 
millatlararo, dinlararo mojarolar boshlanib ketish xavfi keskinlashishi mumkin edi. Buning ustiga 
xalqimiz  70  yillik  kurashchan  ateizm  hukmronligi  davrida  musulmonchilik  an’analaridan  ham 
birmuncha begonalashib qolgan edi. Mustaqillik munosabati bilan mamlakatimizda diniy e’tiqod 
erkinligiga keng yo‘l ochildi. Bu masalada O‘zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov 1992 
yil  2 iyulda so‘zlagan nutqida shunday degan edi: “Dinga, diniy tashkilotlarga keng  yo‘l  ochib 
berildi.  Buyuk  hajga  ilgari  nari  borsa  besh-olti  kishi  borardi.  Endi  har  yili  minglab  odamlar 
muqaddas joylarga emin-erkin ziyoratga borishyapti. Din odamzodni hech qachon yomon yo‘lga 
boshlamaydi. Din bu dunyoning o‘tkinchi ekanini, oxiratni eslatib turadi, odam bolasini hushyor 
bo‘lishga, harom yo‘llardan uzoq yurishga, yaxshi bo‘lishga, yaxshi iz qoldirishga undab turadi. 
Biz dinga bundan keyin  ham  barcha shart-sharoitlarni  yaratib beramiz. Diniy rasm-rusumlarga, 
bayramlarga, diniy tarbiya va ta’limga doimo jiddiy e’tibor beriladi”. (O‘zbekistonning Birinchi 
Prezidenti  ilgari  surgan  bu  g‘oyalar  bugungi  kunda  uning  sadoqatli  shogirdi,  Sh.M.Mirziyoyev 
tomonidan  muvaffaqiyatli  ravishda  amaliyotga  tadbiq  etilmoqda.  Ayniqsa,  O‘zbekiston 
Respublikasi  Prezidentining  2017  yil  7  fevraldagi  PF-4947-son  «O‘zbekiston  Respublikasini 
yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmonining beshinchi bandi 
bevosita shu masalaga qaratilgan). 
Dinga  bunday  demokratik  yondashuvni  o‘sha  davrda  hamma  ham  to‘g‘ri  qabul 
qilavermasdi.  Yurtimizda  e’tiqod  erkinligi  qaror  topishi  bilan  xalqimiz  emin-erkin  ibodatlarini 
davom ettira boshlashdi, ammo, an’anaviy diniy ibodatlar bilan fundamentalistik g‘oyalarni ajrata 
olmaydigan ba’zi yoshlar va hatto ayrim soddadil kattalar ham dinni bir yoqlama tushuna boshladi. 
Bunday  kishilar  ongiga  diniy  qadriyatlar  sifatida  turli  xil  diniy  aqidaparastlik  g‘oyalari  bilan 
mutaassiblashgan  oqimlarning  buzg‘unchi  g‘oyalar  ham  suqilib  kira  boshladi.  Ayniqsa,  arab 
mamlakatlarida  faoliyat  olib  borayotgan  fundamentalistik  kuchlar  vahobiylik  g‘oyalarini, 
Turkiyadan  diniy  ma’rifatparvarlik  shiori  ostida  nurchilarning  siyosiy  hokimiyatni  egallashga 
chaqiruvchi g‘oyalari, dinni siyosiylashtirib talqin etuvchi xizbut-tahrirchilar harakati hamda ular 
bilan  til  biriktirgan  mahalliy  oppozitsion  guruhlarning  faoliyati  ham  kuchaya  boshladi.  Bunday 
vaziyatda  milliy  istiqlol  g‘oyasi  va  mafkurasining  nazariy  konseptual  asoslarini  ishlab  chiqish 
hayotiy zaruriyatga aylangandi. 
O‘zbekistonning  birinchi  Prezidenti  mustaqillikning  dastlabki  kunlaridanoq  bu  masalaga 
alohida  e’tiborni  qaratdi.  Islom  Karimovning  jamoatchilik  oldidagi  chiqishlarida  milliy 
manfaatlar,  milliy  istiqlol,  vatanparvarlik,  milliy  qadriyatlar  va  milliy  mentalitet  masalalariga 
asosiy  e’tibor  qaratilgan  edi.  Buni  ayrim  siyosatdonlar  Islom  Karimovning  millatchilikka  yo‘l 
ochishi deb talqin eta boshlashdi. Ammo o‘zbek xalqining asrlar davomidagi ezgu niyati mustaqil 
davlatchiligimizni  rivojlantirish,  milliy  manfaatlarni  himoya  qilish  yo‘li  bilan  amalga  oshishi 
oddiy haqiqat edi. 
Xalqni  milliy  manfaatlar  himoyasi  yo‘lida  birlashtirish  uchun  xalqning  mafkuraviy 
konsepsiyasini  ishlab  chiqishi  lozim  edi.  Bu  hayotiy  zaruriyatni  chuqur  anglagan  I.A.Karimov 
o‘zining asarlar to‘plamining 1-jildini “O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura” deb 
atadi. Bu kitobda O‘zbekistonning barcha sohalardagi milliy manfaatlari o‘z ifodasini topgan edi. 
I.Karimov milliy g‘oyaning nazariy konseptual asoslarini ishlab chiqish lozimligiga alohida 
e’tibor  berib,  O‘zbekiston  Respublikasi  konstitutsiyasi  qabul  qilingan  kunning  bir  yilligiga 
bag‘ishlab  o‘tkazilgan  tantanali  majlisda  shunday  dedi:  “Asosiy  qonunimizda  ijtimoiy  hayot 
siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi, deyilgan. Hech qaysi 
mafkura davlat mafkurasi maqomiga ko‘tarilishi mumkin emas. Bu konstitutsiyaviy qoida bizning 
oldimizga milliy istiqlol mafkurasini yaratish vazifasini qo‘yadi. 

---

Milliy  istiqlol  mafkurasi  xalqimizning  azaliy  an’analariga,  udumlariga,  tiliga,  diniga, 
ruhiyatiga  asoslanib,  kelajakka  ishonch,  mehr-oqibat,  insof,  sabr-toqat,  adolat,  ma’rifat 
tuyg‘ularini  ongimizga  singdirishga  xizmat  qilishi  lozimligini  hech  qachon  unutmaylik“. 
Haqiqatdan ham bu masala nihoyatda dolzarb masala edi.  I.Karimovning keyingi maqolalarida, 
ayniqsa, “Tafakkur” jurnali bosh muharriri Erkin A’zamov bilan suhbatda milliy mafkura masalasi 
bosh  mavzu  sifatida  muhokama  qilindi.  Bu  suhbatda  mafkuraning  mohiyati,  uning  asosiy 
vazifalari,  totalitar  mafkuraning  oqibatlari.  Jahondagi  mafkuraviy  jarayonlar,  mafkuraviy 
poligonning har qanday harbiy poligonlardan xatarli ekanligi. Milliy mafkuraning xususiyatlari va 
uning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, mafkuraviy bo‘shliqning vujudga kelish sabablari, mafkuraviy 
immunitet va uning jamiyat barqarorligini ta’minlashdagi o‘rni, milliy mafkurani yoshlar ongiga 
singdirish  yo‘llari,  mafkurasizlik,  mafkuraviy  nigilizm  va  boshqa  masalalar  bu  suhbatda 
muhokama qilingan. 
Milliy  g‘oyamiz  shakllanishida  ilmiy  va  ma’naviy  merosimizning  o‘rni  va  ahamiyati 
nihoyatda  katta.  Milliy  g‘oya  har  bir  jamiyat  ijtimoiy-siyosiy  taraqqiyotini  ta'minlovchi  milliy 
omil  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Ajdodlarimiz  jamiyatning  barcha  bosqichlarida  jamiyat  a'zolari 
tafakkuriga  ezgulikka  va  bunyodkorlikka  chorlovchi  g‘oyalarni  singdirib  kelganlar.  Masalan, 
zardushtiylik dinining «Avesto» kitobidagi g‘oyaviy konsepsiya – «Ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu 
amal»  tamoyili  buning  yorqin  dalilidir.    O‘rta  asrlarda  vujudga  kelgan  g‘oyalar  o‘sha  davr 
madaniyatining  bir  qismi  bo‘lib,  u  ulug'  bobokalonlarimizning  islom  diniga,  Sharq  falsafasi  va 
jahon sivilizasiyasiga katta ta'sir ko‘rsatgan ta'limotlarida ifodalangan. Ma'lumki, islomiy g‘oyalar 
Qur'oni Karim va hadislardagi ta'limotning asosi sifatida shakllanib, ular islom qonun-qoidalari, 
iymon-e'tiqod talablari, huquqiy va axloqiy me'yorlarda o‘z ifodasini topgan. Bunday g‘oyalarni 
anglashda  Imom  Buxoriyning  Qur'oni  karimdan  keyingi  asosiy  kitoblardan  biri  sifatida  tan 
olinadigan  “Sahihi  Buxoriy”  asari  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Unda  islom  ta'limotining  asosiy 
g‘oyalari sharhi o‘z ifodasini topgan. 
           Ushbu ta'limotni o‘rganish va uning turlicha talqin qilinishi ko‘plab mazhablarni vujudga 
keltirdi.  Islom  falsafasida  mashshoiyunlar  va  tabbiiyunlarning  (Arastu  falsafasi  va  tabiatni 
o‘rganishga  ahd  qilganlarning)  falsafiy  g‘oyalari  o‘sha  davr  ma'naviyatining  dunyoviy  hamda 
diniy masalalarda, jahon falsafiy tafakkurida ro‘y berayotgan jarayonlarga nisbatan tashabbuskor 
kuch  ekanini  ko‘rsatib  turibdi.  Bu  sohadagi  asosiy  g‘oyalarga  ko‘ra,  insoniyat  istiqboli  komil 
insonni  shakllantirish  orqali  yuzaga  keladi,  iymon-e'tiqod,  axloq-odob  esa  inson  tafakkurining 
ajralmas tarkibiy qismidir. Mazkur yo‘nalishdagi g‘oyalar talqinida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan Xoja 
Ahmad Yassaviy ta'limotida insonning o‘z gunohlarini, jumladan, shaxsiyatparastlik, ta'magirlik, 
boriga  qanoat  qilmaslik  kabi  illatlari  ayovsiz  ochib  tashlanib,  ulardan  uzoqlashishga  da'vat 
qilinadi.  Vatanparvarlik  jasoratini  ibrat  tariqasida  ko‘rsatgan  Najmiddin  Kubro  o‘z  tariqatining 
mohiyatini  o‘nta  usulda  mujassamlagan.  Bular  -  Tangriga  o‘z  xohishi  bilan  yuzlashish,  zuxd  fi 
dunyo  -  har  qanday  lazzatdan  o‘zini  tiyish,  tavakkul  -  Allohga  e'tiqodi  pokligi  uchun  barcha 
narsalardan voz kechish, qanoat, uzlat - xilvatni ixtiyor qilish, mulozamat az-zikr - uzluksiz zikr, 
tavajjuh  -  Haqqa  muhabbat  qo‘yish,  sabr  -  nafs  balosidan  ozod  bo‘lish,  muroqaba  -  tafakkurga 
g'arq  bo‘lish,  rizo  -  Tangri  xushnudligini  qozonishdan  iborat.  Tasavvuf  ta'limotiga  ko‘ra,  ezgu 
g‘oyalarni insonlar qalbida shakllantirish bilan birga, farovon hayot kechirishning asosiy manbai 
mehnat orqali kun kechirish ekanini targ'ib etishdir. Bahouddin Naqshband ta'limotining mohiyati 
“Dil ba yoru dast ba kor” g‘oyasida yakqol ifodasini topgan. Inson Alloh inoyati natijasi bo‘lib, 
bu dunyoni unutib qo‘ymasligi lozim, uning qalbi doimo Allohda, qo‘li esa mehnatda bo‘lmog'i 
kerak. Uning ta'kidlashicha, qonun vujud  va qalbni  tarbiyalaydi,  bu esa ko‘ngilni  poklab, ruhni 
ilohiy  kuvvatdan  bahramand  qiladi.  Abu  Nasr  Forobiy  inson  aql  vositasida  ilm-fanni  yaratadi, 
deydi. Fan tufayli hodisalar mohiyati ochib beriladi, har bir fan insonning muayyan ehtiyojlarini 
qondirishga xizmat qiladi. Mutafakkir o‘z asarlarida komil inson, fozil fuqaro, odil hukmdor, baxt-
saodat, unga erishish yo‘llari, davlatning xususiyatlari, axloqiy va aqliy tarbiya, ijtimoiy istiqbol 
to‘g'risidagi  ilg'or  g‘oyalarni  ilgari  surgan.  Buyuk  qomusiy  alloma  Abu  Rayhon  Beruniyning 
falsafiy  qarashlari  tabiiy-ilmiy  g‘oyalari  asosida  shakllandi.  Beruniy  “Oddiy  javharlar  paydo 
bo‘lish va yo‘q bo‘lishni bilmaydi”, degan g‘oyani ilgari surgan. Bunda abadiylik birinchi sabab 

---

bilan  bog'liq,  chunki  u  yaratuvchi  umrini  anglatadi.  Yana  bir  alloma  Abu  Ali  ibn  Sino  o‘z 
asarlarida ilm va axloq-odob uyg'unligi, inson kamoloti, baxt-saodat, ijtimoiy adolat, kishilarning 
o‘zaro hamkorligi,  hukmdorning burchi  to‘g'risida qiziqarli  g‘oyalarni  ilgari surgan. Uningcha, 
barchani bir xil ijtimoiy mavqega erishtirib bo‘lmaydi. Aslida ular uchun muayyan sharoit yaratib 
bermoq lozim. 
           Insoniyat tarixida shunday g‘oyalar borki, ular buyuk ishlarga tayyor millatlarni o‘zining 
yo‘lboshchilari etakchiligida, tarixning muayyan qisqa bosqichlarida ming yillarda qo‘lga kiritish 
mumkin  bo‘lgan  natijalarga  erishishga  undaydi.  Aynan  bunday  goyalarning  amaliy  ifodasi 
insoniyat  tarixiga  shu  millatga  mansub  buyuk  kishilarning  o‘chmas  nomini  bitadi,  jahon 
madaniyatini boyitadi, umumbashariy taraqqiyotga ulkan hissa bo‘lib qo‘shiladi. 
           Har bir xalqning tarixi shu xalqdan etishib chiqqan buyuk siymolar, mard qahramonlar va 
fidoyi  insonlar  hayoti  hamda  faoliyati  asosida  bitiladi.  Xalqimizning  Shiroq  va  To‘maris, 
Spetamen, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Ulug'bek, Navoiy va Bobur Mirzo 
kabi atoqli farzandlari bunyodkor g‘oyalar sohiblaridir. Amir Temur va temuriylar davridagi ana 
shunday  yuksak  g‘oyalar  xalqimizning  milliy  dahosini  eng  yuksak  cho‘qqiga  ko‘tardi.  Amir 
Temurning “Kuch - adolatda” g‘oyasi mamlakatdaga salbiy illatlarni yo‘qotishda, turli janjal va 
nizolarni  bartaraf  qilishda,  haqiqat  va  adolat  o‘rnatishda,  insonparvarlik  g‘oyalarini  tarqatishda 
asosiy o‘rin egalladi. 
           Shu  davrning  mevasi  -  Alisher  Navoiy  ijodiy  merosida  in-sonparvarlik  va  komil  inson 
g‘oyalari muhim o‘rin egallaydi. Shoir o‘z asarlari orqali ushbu g‘oyalarni yoydi, turli millat va 
elatlar o‘rtasidagi do‘stlikni ulug'ladi. Xalqni farovonlikka, baxt-saodatga eltuvchi, hamma teng, 
zulm-istibdoddan  xoli  bo‘lgan  davlat  tuzumini  orzu  qildi.  Navoiyning  yaxshilik,  ezgulik, 
muhabbat, do‘stlik, adolat, tinchlik, osoyishtalik kabi umuminsoniy  g‘oyalari, ma'naviy-axloqiy 
qadriyatlar  to‘g'risidagi  qimmatli  fikrlari  respublikamiz  istiqlolga  erishganidan  so‘ng  ham 
barkamol  insonni  tarbiyalashga  xizmat  qilmoqda.  Mamlakatimiz  o‘tmishida  temuriylardan 
keyingi  ijtimoiy-falsafiy  g‘oyalar  rivoji  alohida  o‘ringa  ega.  Ma'lumki,  temuriylar  davlati  asta-
sekin inqirozga yuz tutib, mayda davlat-larga bo‘linib ketdi, mahalliy nizolar kuchayishiga olib 
keldi. Bu iqtisod, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san'at ravnaqiga o‘z ta'sirini ko‘rsatdi. Ayniqsa, 
tabiiy-ilmiy  fanlar  rivoji  zaiflashdi,  dunyoviy  bilimda  tanazzul  ro‘y  berdi.  Shunga  qaramasdan, 
davr mohiyatini aks ettiradigan teran fikr va g‘oyalar vujudga keldi. Masalan, Boborahim Mashrab 
insof, adolat, diyonat, saxovat, aql-zakovat, ruhiy komillik, halol-lik, mehr-oqibat, kamtarlik kabi 
ma'naviy-axlokiy  fazilatlarni  tahlil  qilib,  salbiy  illatlarni  qoraladi.  Uningcha,  inson  o‘z  millati 
boyligi bilan emas, balki odamiyligi, insonparvarligi. vijdoni bilan boshqalardan afzal bo‘la oladi. 
Shoir o‘z ijodida Allohga muhabbat  g‘oyasini tasvirlaydi.  U tasavvufning qalandarlik  tariqatini 
tanlaydi,  xalqni  ezgulikka,  insof  va  diyonatga,  to‘g'rilikka  chaqiradi.  Inson  hirsu  ochko‘zlik, 
hayvoniy sifatlar, manmanlik, xudbinlik kabi xislatlardan poklanish uchun o‘z asli - ilohiy ishqqa 
yuz tutishi lozim. Aks holda, u insoniyligini yo‘qotib, tubanlashib ketishi muqarrar. Ogahiy o‘z 
ijtimoiy  qarashlarida  insonparvarlik  g‘oyalarini  ilgari  surdi,  odamlarni  yaxshilik  va  ezgulikka, 
xayrli  ishlarga  va  ma'rifatparvarlikka  da'vat  etdi.  Ahmad  Donish  esa  o‘z  asarlarida  mamlakatni 
odilona boshqarish uchun islohot zarurligini uqtirdi. Uningcha, hukmdor bilimdon, aqlli  bo‘lib, 
xalqning manfaatini himoya qilishi, o‘z atrofidagilar bilan kengashib, davlatni idora qilishi lozim. 
A.Donishning g‘oyalari hamon o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. 
          XX  asr  boshida  vujudga  kelgan  jadidchilik  harakatining  taraqqiyparvar  namoyondalari  - 
Behbudiy,  Fitrat,  Cho‘lpon,  Munavvar  qori,  Abdulla  Avloniylar  ijodi  va  faoliyatida 
ma'rifatparvarlik  g‘oyalari  yanada  kuchaydi.  Ular  yangi  maktablar  qurish,  yosh  avlodni  ilmli 
kilishga,  ma'rifat  va  taraqqiyot  uchun  kurashga  katta  hissa  qo‘shgan  mutafakkirlardir.  Ularning 
asarlarida millat va Vatan taqdiri, axloq va ta'lim-tarbiya kabi masalalar, xalqlarni birlashtirish, 
butun o‘lkaning ma'rifiy taraqqiyoti uchun kurash g‘oyalari ilgari surilgan. 
           Shuningdek,  xalqni  asriy  qoloqlikdan  qutqarish  yo‘llari,  iqtisod,  tadbirkorlikni 
rivojlantirish,  mamlakatni  xom  ashyo  qaram-ligidan  xalos  etish,  ma'rifat  va  ma'naviyatni 
yuksaltirish masalalari yoritilib, jaxon fani hamda texnikasi yutukdarini  o‘rganish kabi g‘oyalar 
ham jadidlar faoliyatining asosiy mezonlaridan biri edi. Ularning millatparvarlik va vatanparvarlik 

---

ruxi  bilan  sug'o-rilgan  g‘oyalari  hozir  ham  ma'naviyat  hamda  ma'rifatni  ravnaq  toptirishda, 
xalqning o‘zligini anglashida muhim ahamiyatga ega.