O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

«Biz jahon maydonida kuni-kecha paydo bo‘lgan xalq emasmiz. Bizning millatimiz, xalqimiz ko‘hna 
Xorazm zaminida «Avesto» paydo bo‘lgan zamonlardan buyon o‘z hayoti, o‘z madaniyati, o‘z tarixi 
bilan yashab keladi»,
degan fikrlari o‘zbek millati vakillarining ushbu hudud xalqi sifatida etnotarixiy ildizining 
teranligidan dalolatdir. Darhaqiqat, tarixiy ildizlari mustahkam bo‘lmagan xalq etnosiyosiy maydonda yirik, 
qudratli bir davlatchilikni shakllantirib, kelajak avlodlarga milliy davlatchilik negizlarini, osmono‘par madaniy 
yodgorliklarni meros sifatida qoldira olmas edi. SHu jihatdan ham o‘zbek xalqining shakllanish jarayoni va 
rivojlanish bosqichlari ushbu zamin bilan mustahkam bog‘liklikda bo‘lib, qadimiydir. 
Umuman ilmiy adabiyotlarda“etnos”tushunchasi va hodisasiga o‘ttizga yaqin ta’riflar uchrasa-da, ularda 
ma’lum bir yaqinlik,mushtaraklik mavjud. YA’ni, “etnos-bu bir tilda so‘zlashuvchi, o‘zlarining bir xil kelib 
chiqishi va mushtarak shakllanish jarayonini tan oluvchi, boshqa xalqlardan farq etuvchi qator urf-odat va 
an’analarga ega bo‘lgan kishilar guruhidir.”
240
Bizning nazarimizda etnos deganda insonlarning ma’lum 
hududda uzoq muddat birgalikda istiqomat qilishi, umumiy til, madaniyat va o‘zini o‘zi anglash orqali birlashgan 
kishilar guruhi tushuniladi. SHuningdek, etnos deganda qabilaviy qarindoshlik, yagona maishiy madaniyat 
239
Мамназаров Н. Мустақиллик ва миллий-этник жараёнлар.-Т.: ТМИ, 2004.-7б. 
240
Қаранг: Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса.-М.: “Наука”, 1983.- С.57-58; Жаббаров Исо. Ўзбек халқи 
этнографияси.-Т.: “Ўқитувчи”, 1994. -17-18 б.; Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни.-Т.: 
“Шарқ”, 2001. -101-103б.

---

189 
(muloqot tili, e’tiqod ob’ekti, kundalik yurish-turish me’yorlari ham shunga kiradi), umumiy istiqomat 
makonining (landshaftni qamrab oluvchi) mavjudligi yoxud mavjud bo‘lganligi hamda boshqa etnoslarga 
nisbatan o‘zining yagonaligini anglash va qayd qilingan nomga egalik (etnonim) asosida shakllangan ijtimoiy 
birlik ham nazarda tutiladi. Ayrim etnoslarni bir-biridan farqlovchi muhim belgisi ularning o‘ziga xos madaniy 
xususiyatlari orqali namoyon bo‘ladi. Bu xususiyatlar har bir xalqning tarixiy-madaniy rivojlanishi jarayonida 
shakllanadi va avloddan avlodga meros bo‘lib o‘tadi. Fanda bu jarayon «etnik an’analar» yoxud «etnik vorislik» 
deb ataladi. Bunday an’analar har bir xalqning ijtimoiy-iqtisodiy turmushi hamda u yashayotgan tabiiy geografik 
muhit bilan bog‘liq holda shakllanadi. Faqat alohida xalqlar emas, balki ularning shakllanish jarayonida ishtirok 
etgan qarindosh guruhlar ham etnos deb ham ataladi. 
Etnos, xalq ijtimoiy-siyosiy liderlarsiz yashamaydi, ularga strategik maqsad, xatti-harakatlariga dasturiy 
mohiyat va yo‘nalish beruvchi etakchilar kerak. Bunday faoliyatni «passionarlik» konsepsiyasi orqali atroflicha 
o‘rganish mumkin. Unga ko‘ra dunyoning yagona axborot-energetik manzarasida tarixda chuqur iz qoldirgan 
«buyuk odamlar va xalqlar»ning faoliyati mexanizmlarini to‘g‘ri tushunish etnosni to‘liq ilmiy manzarasini 
yoritishda qo‘l keladi. CHunki ko‘pincha ijtimoiy-tarixiybosqichlar, siyosiy yutuqlar ana shunday liderlarning 
hayoti va ijodi orqali, ularning etnos, xalq hayotiga optemistik g‘oyalarni olib kirgani va ularni birlashtirib, yangi 
ijtimoiy birlikka aylantirgani bilan o‘lchanadi.
241
Bu nazariyaga ko‘ra, etnos, millat tarixan shakllangan ijtimoiy 
bir butunlik bo‘lib, iqtisodiy, hududiy, lisoniy, madaniy, ijtimoiy-psixologik aspektlarning yaxlitligi bilan 
xarakterlanadi. Unda yirik, buyuk shaxslar, guruhlar muhim rol o‘ynaydi. Etnos, millat o‘zining xususiyatlarini, 
o‘zining ichidan etishib chiqqan va boshqalar tan oladigan buyuk vakillari orqali namoyon qiladi. Masalan, 
o‘zbek xalqi, millati boshqa xalqlar nazarida Imom al-Buxoriy, Amir Temur, Ulug‘bek, Bobur, Navoiy kabi 
buyuk insonlar avlodlari sifatida gavdalanadi. Bundan tashqari, xalq, millat haqida gap ketganda, ularni 
birlashtirib turadigan mentalitet, yashaydigan hudud, ulardagi o‘ziga xos xususiyatlar, insoniyat ijtimoiy 
taraqqiyotida tutgan o‘rni, tarixiy merosi, ahloqiy qadriyatlari va ijtimoiy-siyosiy tajribasi ham nazarda tutiladi. 
Bizga ma’lumki, dunyoda ikkita bir xil odam bo‘lmaganidek, ikkita bir xil millat ham bo‘lmaydi. SHuning 
uchun ularning xarakterlari, manfaatlari, dunyoqarashlari, ichki-ruhiy olami turlicha, bu - aksioma. Bu esa 
millatlar mavjud ekan millatlararo munosabatlardagi muammolar ham saqlanib qolinishidan darak beradi. 
Millatning o‘ziga xosligi uning ichki ma’naviy-ruhiy olamini tashkil etuvchimilliy erkinlik, or-nomus, qadr-
qimmat, izzat-nafs, g‘urur kabi tuyg‘ularda namoyon bo‘ladi. Agar ularga tashqaridan yoki boshqa millatlar 
tomonidan salbiy ta’sirlar ko‘rsatilsa, millatlararo, hatto, davlatlararo munosabatlarda ziddiyatli holatlar paydo 
bo‘ladi va ular og‘ir musibatlarga olib kelishi mumkin.
Etnos, xalq ijtimoiy borliqqa munosabatlarini huquqlariorqali ifoda etadi. Demokratik davlatlarda aynan 
Konstitutsiya(Asosiy Qonun) va unga tayanib ishlab chiqiladigan va qabul qilinadigan qonunlar etnosning 
ijtimoiy borliqdagio‘rnini, huquq va burchlarini belgilab beradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasiga muvofiq “Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir”. (7- modda); “Davlat xalq 
irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi”; “Davlat organlari vamansabdor shaxslar jamiyat va 
fuqarolar oldida ma’suldirlar”. (2-modda). “Jamiyat va davlat siyosatining eng muhim masalalari xalq 
muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo‘yiladi.” (9-modda). 
“O‘zbekiston 
Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.” (12-
modda).
242 
Mazkur moddalardaO‘zbekiston xalqi va fuqarolarning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy 
huquqlari, ushbu munosabatlarning asosiy prinsiplari belgilab berilgan. Mazkur huquqlar etnosning, millatning 
uzoq ijtimoiy-madaniy rivojlanish jarayonida erishgan yutuqlari kvintessensiyasidir.
241
Қаранг: Зыкин Дм. Власть, элита, народ: подсознание и управляемая демократия.-М.: «Самотека», 2007.-С. 
124-126.
242
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: “Ўзбекистон”, 2012.- 4 -5 б. 

---

190