O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

inson taraqqiyotining
asosiy komponentlaridan biri, bu – inson taqdirini 
hal etish, uning huquq va erkinliklarini ta’minlanishiga doir boshqaruv jarayonida uning o‘zi 
bosh manfaatdor sifatida ishtirok etishi taqozo etiladi. 

---

38 
 
 
 
 
 
 
ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ 
Яшаш шакллари 
Структураси 
Тарихий шакллари 
Сиёсий партиялар, қонун чиқарувчи ва 
ҳукумат ташкилотлари атрофидаги 
лобби ташкилотлари 
РЕАЛ 
(аниқ мавжуд) 
Муайян 
мамлакатда аниқ-
тарихий мавжуд 
 
 
Жамоа 
Ижтимоий-сиёсий ташкилотлар ва 
ҳаракатлар (ННТ) 
Социал тузилмалар 
(ижтимоий қатлам, 
социал гуруҳ ва 
синф) 
НИСБАТАН 
(бир қадар мавжуд) 
 
Мавжуд ишлаб 
чиқарувчи кучлар 
доирасида мавжуд 
бўлиши мумкин 
Табиркорлар иттифоқлари, 
истеъмолчилар уюшмалари, хайрия
жамғармалари 
Илмий ва маданий ташкилотлар, 
спорт жамиятлари 
Жамият 
фуқароларнинг 
йиғиндиси сифатида 
Ўзини ўзи бошқариш органлари, 
сайловчилар уюшмалари, сиёсий 
клублар 
МУТЛАҚ 
(АБСОЛЮТ) 
 
Идеал, 
олий мақсад 
 
 
Фуқароларнинг дунё 
ҳамжамияти 
Диний ташкилотлар 
Оила 

---

39 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.1.-rasm. Fuqarolik jamiyatining ijtimoiy strukturasi 
 
Ma’lumki, g‘arbda ma’muriy islohotlar asosiga subsidiarlik
34
prinsipi qo‘yilgan bo‘lib, u 
asosan g‘arbda rivojlangan quyidagi diniy qadriyatni dunyoviylik asosida hal etish bilan bog‘liq 
bo‘ldi: 
“
SHaxsning o‘z tashabbusi va kuchi bilan qiladigan narsalardan mahrum qilish va uni 
jamoatga taalluqli deyish mumkin emas. Xuddi shuningdek, qattaroq va yuqori darajadagi 
hamjamiyatning kichik va itoatkor hamjamiyat qilishi va oxiriga etkazishi mumkin bo‘lgan ishga 
34
Субсидиар, субсидар битим [дот. subsidiarius захирадаги, кўмакчи, ёрдамчи] – асосий битимни тўлдирувчи битим, асосий мажбурият.

---

40 
da’vogarlik qilishi ham xuddi yuqoridagidek, ijtimoiy tartibot uchun nihoyatda zararli bo‘lgan 
nosog‘lom muhitdir
”.
35
Hozirgi davrga kelib fuqarolik jamiyati institutlarining rivojlanib borishi bilan davlat 
boshqaruvini nomarakazlashtirish (detsentralizatsiyalash) uchun ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik 
shart-sharoitlar yaratiladi. Bu jarayon davlat boshqaruvini erkinlashtirish (liberallashtiish) va 
ma’muriy islohotlarning eng asosiy sharti hamdir. 
Fuqarolik jamiyati shakllanib borgani sari mansabdorlar faoliyatini milliy manfaatlar, 
jamiyat baroqarorligi va xalq farovonligi asosida kechishi uchun shart-sharoitlar shakllanib 
boradi. CHunki, jamiyatning manfaatlari bilan shaxsning manfaatlari uyg‘unlashgan fuqarolik 
jamiyati sharoitida fuqarolarning huquqlar ham manfaatlar asosida insoniy birliklarga uyushish 
va shu asosda hokimiyat organlarini nazorat qilish, ularda ishtirok etish mayllari shakllanib va 
o‘sib bordi. 
Fuqarolik jamiyati sharoitida markaziy hokimiyatda milliy manfaatlar bilan bog‘liq yirik 
vakolatlardan boshqasi mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolik jamiyati institutlariga 
uzatiladi. Hududiy o‘zini o‘zi boshqarish organlari, o‘z navbatida, fuqarolarning ixtiyoriy 
birlashuvi o‘z zimmasiga olmagan yoki u rad etganidan boshqa vakolatlarni amalga oshira 
boshladi. Bu holatda konsensusga erishish prinsipiga asoslanildi. Bu prinsip ko‘pincha ma’muriy 
shartnomalarda ifodalana boshlaydi. 
Rivojlangan mamlakatlarda huquqiy davlatning paydo bo‘lishi fuqarolik jamiyati 
tushunchalarini talqin etishga ham kuchli ta’sir etdi. Jumladan, fuqarolik jamiyati 
tushunchasinikeng va tor ma’nolardaishlatish rusumga kirdi. Keng ma’nodagifuqarolikjamiyati - 
davlat va uning tizilmalari tomonidan jamiyatni egallab olmagan qismi, boshqacha aytganda, 
davlatningqo‘lietmaganqismidir. Bu kabi jamiyat davlatga nisbatan avtonom, bevositaunga 
qarambo‘lmagan qatlam sifatidarivojlandi. SHuningdek, fuqarolikjamiyati keng ma’nodafaqat 
demokratik qadriyatlari muhitidagina emas, balkiavtoritarizm rejimida ham yashay oladi. Lekin, 
totalitarizmning paydo bo‘lishi bilan fuqarolikjamiyati siyosiy hokimiyattomonidan butunlay 
«yutib» yuboriladi. 
Fuqarolik jamiyati tushunchasi tor ma’noda talqin etilganda, u huquqiy davlatningikkinchi 
tomoni bo‘lib, ular bir-birlarisiz yashay olmaydi. Fuqarolik jamiyati bozor iqtisodiyoti va 
demokratik huquqiydavlat sharoitida davlattasarrufida bo‘lmaganerkin va teng huquqli 
individlarning o‘zaromunosabatlaridagi plyuralizmdan tashkil topadi. Bunday sharoitlarda 
jamiyatsohalariga xususiy manfaatlar va individualizmning erkinmunosabatlari qamrab olinadi. 
Bu 
kabi 
jamiyatningshakllanishi,uning 
rivojlanishi 
individlarningerkinlikka 
intilishi, 
ularningdavlatga tobe bo‘lgan fuqarolikdan erkin mulkdor fuqarolarga aylanishi, o‘z shaxsiy 
hurmat-obro‘sinihis qila borishi, xo‘jalik va siyosiy mas’ullikni o‘z zimmasiga olishga tayyor 
bo‘lishi bilan bog‘liqdir. 
So‘nggi yarim asr ichida tarixiy rivojlanish tajribalari shuni ko‘rsatdiki, huquqiy davlat 
unsurlari shakllanmasdan ilgari fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun imkoniyatlar va shart-
sharoitlar yaratilmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, huquqiy davlat qurish islohotlari 
fuqarolik jamiyati muhitidan oziqlanadi, davlat irodasi ham jamiyatdagi turli tuman manfaatlar 
va ehtiyojlar ifodalanishiga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. SHuningdek, huquqiy davlat 
35
Қаранг: Энциклики его святейшества Папы римского 1891, 1981, 1991 годов о труде и человеческой жизнедеятельности, 
нравственности и морали. — М.: Институт праксеологии, 1993.-С.21. 

---

41 
sharoitidagi erkin raqobatbardoshlik natijasidagina o‘rta qatlam - mulkdorlar qatlamini 
shakllanishi uchun qulay shart-sharoitlaryaratiladi
36
.