Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti
Yüklə 2,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
fyuchers
lar bilan amalga oshirilgan savdolardan biri Yaponiyaning Osako shahridagi “Yodoyo” nomli guruch bozori bilan bogʻliqdir. Bu davrda renta toʻlovi uchun guruch hosilidan bir qismini oluvchi, yer egalarini kutilmagan ob-havoga tobelik qoniqtirmas, bundan tashqari ularga doimo naqd pul zarur boʻlar edi. Shuning uchun ular guruchlarni saqlash uchun shahardagi omborlarga yetkazib berishni va omborxona qaydnomalari, yaʼni guruch kuponlarini sotishni boshlashdi. Bu kuponlar oʻz egalariga kelajakdagi maʼlum bir sanada, oldindan kelishilgan narxlarda belgilangan sifatdagi guruchlarga ega boʻlish huquqini berar edi. Natijada yer egalari barqaror daromadga, savdogarlar esa guruchni kafolatli yetkazib berilishiga va kuponlarni sotishdan qoʻshimcha foyda olish imkoniyatiga ega boʻlishdi. Xonma urugʻidan boʻlgan Munexisa ismli savdogar narxlarni kelajakdagi oʻzgarishini oldindan aytib berish maqsadida ularning oʻzgarishini grafik, yaʼni “yapon shamlari” koʻrinishida aks ettira boshladi, va shu tariqa “chartizm” yoki texnik tahlilga asos solindi. XIX asrning boshlarida aksiyalar boʻyicha put opsion (sotishga huquq) va koll opsion (sotib olishga huquq)lar bilan savdolar London fond birjasida amalga oshirila boshlandi, lekin ushbu jarayonda maʼlum bir muammolar ham yoʻq emas edi. Jumladan, 1821 yilda opsionlar savdosi bilan bogʻliq holat ancha qaltislashdi. Birja qoʻmitasi oʻzining bir qator aʼzolaridan put va koll opsionlarni butunlay man etish boʻyicha talabnomalarni oldi, ularning fikricha, birjadagi shartnomalarning asosiy qismini tashkil etuvchi bu bitimlar ushbu amaliyot bilan rozi boʻlmaganlarning huquqlarini cheklab qoʻymoqda edi. Lekin shu bilan birga opsionlar bilan savdoga ijobiy munosabatda boʻlgan aʼzolar ham yoʻq emas edi va albatta bu holatda vaziyat ularning foydasiga hal boʻlayotgan edi. Amerika birjalarida tovarlarga va aksiyalarga opsionlar bilan savdo XIX asrning 60-yillarida amaliyotga kirib keldi, XX asrning boshida esa Opsionlar boʻyicha Brokerlar va Dillerlar Assotsiatsiyasi (Putt and Call Brokers and Dealers Association) tashkil etildi. 1848 yilda Chikago savdo palatasi (Chicago Board of Trade – CBOT) tashkil etildi va u sotuvchi hamda xaridorlar oʻzaro tovar ayirboshlash operatsiyalarini oʻtkazishlari mumkin boʻlgan joyga aylandi. Dastlabki savdolar naqd tovarlar bilan amalga oshirilgan boʻlsa, soʻngra esa savdolar tovarlarni kelishilangan narxlarda kelajakdagi maʼlum bir sanada yetkazib berish boʻyicha ham amalga oshirila boshlandi. Chikago savdo palatasida roʻyxatga olingan birinchi forvard shartnomasi 1851 yil 13 martda qayd etilgan boʻlib, u 300 bushel (oʻlchov birligi, 1 bushel=35,2l) makkajoʻxorini yetkazib berishga tuzilgan. 13 Деривативы. (Серия «Reuters для финансистов»)/Пер.с англ. – М.: Альпина Паблишер, 2002. – 17 с. 59 Uzoq muddat davomida turli davlatlar fyucherslar va opsionlar bilan savdo qilishni cheklab va man etib kelganiga qaramay 1972 yili Chikago tovar birjasi (Chicago Mercantile Exchange - CME)da Halqaro valyuta bozori (International Monetary Market - IMM) deb ataluvchi yangi boʻlinma tashkil etildi, bu esa ilk marotaba tashkil etilgan moliyaviy fyuchers shartnomalari - valyuta fyucherslari bilan savdo qiluvchi maxsus birja maydonchasi hisoblandi. Bu paytgacha fyucherslarning baʼzaviy aktivi sifatida faqat tovarlardan foydalanib kelingan edi. Shu bilan birgalikda shu yili Chikago savdo palatasi aksiyalar boʻyicha fyuchers savdolari amalga oshirish uchun ruxsatnomasiga rad javobini oldi. Bunga javoban u 1973 yilda Chikago opsion birjasini (Chicago Board Options Exchange – CBOE) tashkil etdi. Shu bilan birgalikda aynan shu yili Fisher Blek va Mayron Shoulz oʻzlarining opsionlar narxini aniqlash formulasini eʼlon qilishdi. 70-yillarning oxiriga kelib esa moliyaviy fyucherslar ommaviy tarzda tan olindi va ular bilan savdolar dunyodagi barcha birjalarda amalga oshirila boshlandi. Maʼlumki, birjada savdolar ochiq savdolar orqali amalga oshiriladi. Lekin hosilaviy qimmatli qogʻozlar boʻyicha shartnomalar birjadan tashqari holatda ham amalga oshirilishi mumkin. Garchi birjadan tashqari forvard va opsion bitimlaridan 70-yillargacha foydalanib kelingan boʻlsada, faqat 80-yillarga kelib bunday savdolar sezilarli darajada ortdi. Aynan mana shu davrda ilk marotaba svoplarning oʻrni yaqqol koʻrindi. Dastlabki svoplar ichida shundaylari uchrar ediki, ularda majburiyatlar boʻyicha foiz toʻlovlarining almashinuvi, yaʼni bir tomon oʻzining qatʼiy foiz stavkasini ikkinchi tomonning suzuvchi foiz stavkasiga almashtirar edi 14 . Shu davrdan boshlab sotuvchi va sotib oluvchilar tomonidan moliyaviy richag samarasidan intensiv foydalanila boshlanganligi sababli hosilaviy qimmatli qogʻozlar riskni xedjirlash vositasidan yuqori daromad keltiruvchi instrumentga aylana boshladi. XX asrning boshlarida bozor rivojlanishiga sabab boʻluvchi muhim voqea yuz berdi, yaʼni 1920 yilda muddatli birja savdolaridagi asosiy element hisoblanuvchi kliring palata tashkil etildi. XX asrning oxiri 90-yillar va XXI asrning boshlarida muddatli savdolarning rivojlanishidagi asosiy tendensiyalardan biri bu birjalarning xalqaro miqyosda birlashuvi boʻldi. Jumladan, 1997 yili Germaniya va Shveysariya birjalari birlashtirilib, Eurex ittifoqi tashkil etildi. 2000 yil Parij, Amsterdam va Bryussel (keyinroq ittifoqqa Lissabon birjasi ham qoʻshildi) birjalari birlashtirilib, Euronext yagona yevropa birjasi tashkil etildi, soʻngra, yaʼni 2008 yil ushbu birja Nyu-York fond birjasi bilan birlashdi. Shimoliy Amerikaning yirik muddatli birja bozori CME Group 2007 yil Chikago tovar birjasi (Chicago Mercantile Exchange – CME) va Chikago savdo palatasining (Chicago Board of Trade – CBOT) oʻzaro birlashuvi natijasida paydo boʻldi. Hozirgi paytda bu ittifoqqa yuqorida qayd etilganlardan tashqari Nyu-York tovar birjalari NYMEX (New York Mercantile Exchange) va COMEX (Commodity Exchange of New York) ham qoʻshilgan. 14 Деривативы. (Серия «Reuters для финансистов»)/Пер.с англ. – М.: Альпина Паблишер, 2002. – 19 с. 60 Hozirgi kunga kelib hosilaviy qimmatli qogʻozlar bozori fond bozorining alohida segmenti sifatida rivojlanib kelmoqda, ayniqsa ushbu moliyaviy instrumentlar aylanmasini birjadan tashqariga chiqishi sababli ular cheklanmagan miqdorda muomalada boʻlish va turli bazis aktivlar boʻyicha, jumladan fond indekslari va boshqa hisob koʻrsatkichlari boʻyicha ham muomalaga kiritilish imkoniyatiga ega boʻldi. Soʻnggi paytlarda hosilaviy qimmatli qogʻozlar bozori boshqa moliyaviy instrumentlarga qaraganda yuqori surʼatlarda oʻsishda davom etmoqda va bu esa birjalardagi asosiy volatillik (oʻzgaruvchanlik)ni hosil qilmoqda. Yüklə 2,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|