O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Nazorat savollari: 
1. Nima uchun "texnologik yo‗l" bobsi hozir paydo bo‗ldi? 
2. So‗nggi yigirma yil ichida biz iqtisodiyotning davlat sektorining xususiy sektorga 
nisbatan past samaradorligi haqidagi da‘volarni ko‗p marta eshitdik. Tan olish 
kerakki, bu da‘volarga qarshi chiqish juda qiyin. Davlat tomonidan ilmiy jarayonni 
tashkil etishda bir xil kamchiliklar paydo bo‗ladimi? 
3. Innovatsiya va iqtisodiyot o‗rtasidagi munosabatlar? Iqtisodiyotda raqamli 
texnologiyalarni qo‗llash oqibatlari qanday?
4. BMTning barqaror rivojlanish sammiti doirasida qanaqa muammolar ko‘rilgan?
5. Yashil iqtisodiyot qachon va kim tomonidan asos solingan?
6. Innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish. Ilmiy-texnik va 
innovatsion siyosatni shakllantirish va amalga oshirishda davlatning o‗rni? 
7. Ilm-fan sohalari: konsepsiya, xarakterli xususiyatlar. Ilm-fan sohalarining 
samaradorligi va ularning iqtisodiy rivojlanishga ta‘siri. 
8. Barqaror rivojlanish dasturi tomonidan qanday maqsad qilgan? 

---

120 
8- bob. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVINING 
GEOIQTISODIY VEKTORI 
Reja: 
8.1. Global hudud va uning xususiyatlari 
8.2. Global taraqqiyotning asosiy jihatlari va yo‗nalishlari 
8.3. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi va geoiqtisodiy modellar 
8.4. Markaziy Osiyoning geosiyosiy, geoiqtisodiy, geostrategik xususiyatlari 
8.1. Global hudud va uning xususiyatlari 
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi nafaqat iqtisodiy hayotga, balki uzoq 
davom etadigan siyosiy (ichki va xalqaro), ijtimoiy va hatto madaniy-sivilizatsion 
oqibatlarga olib keladigan ulkan ta‘sirga ega zamonaviy dunyoni rivojlantirishning 
asosiy tendensiyalaridan biridir.
Globallashuv tushunchasi keng tarqalishiga qaramay, uning mohiyatini 
aniqlashda aniqlikka hali erishilmagan. 
Bu holat murakkabligi va ko‗p qirraliligi bilan bog‗liq globallashuv jarayoni 
inson hayotining barcha sohalarida aks ettirilgan. Shunga qaramasdan, tavsiya etilgan 
va ishlatilgan globallashuv bo‘yicha berilgan ta‘riflarning katta qismi noto‗g‗ri 
jarayonga tegishli ekanligini ta‘kidlash kerak.
Yana bir qarama-qarshilik hozirgi globallashuvning holatni baholash hamda 
uning rivojlanish vektorini aniqlashdir. Xalqaro savdoning sekinlashuvi yoki hatto 
salbiy o‗sish sur‘atlari va kapital harakatchanligi so‗nggi chuqur inqiroz shoklarining 
natijasi sifatida ko‗plab mutaxassislar deglobalizatsiyaning yangi davri haqidagi 
tushunchalarni ilgari surishdi. Qayd etilganidek, ushbu jarayon doirasida mamlakatlar 
o‗z taraqqiyotini mahalliylashtirishga intilmoqda, bu esa tabiiy ravishda jahon 
iqtisodiyotining kamroq aloqasi va o‗zaro bog‗liqligiga olib keladi. Ya‘ni, harakat, 
teskari globallashuvdir. 
Milliy iqtisodiyotlar tobora birlashgan Globallashuvning tarkibiy elementlari 
xarakterini egallamoqdalar. Endilikda ikki yuzdan ortiq davlatlarning o'zaro ta'sir 

---

121 
ko'rsatuvchi milliy iqtisodiyotlari, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar va 
davlatlararo va sivilizatsiyalashgan iqtisodiy birlashmalar va ittifoqlar mavjud. Bular 
- Yevropa Ittifoqi, NAFTA, MDH, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Osiyo-Tinch 
okeani iqtisodiy hamkorligi, Afrika ittifoqi va boshqalar. Xalqaro iqtisodiy 
tashkilotlar qatoriga Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va Ijtimoiy 
Kengashi, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi, Jahon savdo tashkiloti va 
boshqalar kiradi. Geoiqtisodiyot jahon bozorining birligi va uni tartibga solish 
qoidalari asosida ishlaydi. Bu dunyo valyutalarining (dollar, ba'zi mintaqalarda - 
yevro, iyena) mavjudligi, axborot va texnologik makonning umumiyligi, kapital va 
ishchi kuchi migratsiyasi erkinligi bilan tavsiflanadi. Geoiqtisodiyot neoliberal 
modelga muvofiq, yetakchilik hamda transmilliy korporatsiyalar va rivojlangan 
davlatlar manfaatlariga muvofiq shakllantirilgan. Ular globallashuv samarasini 
olishmoqda. Boy va kambag'al davlatlar va sivilizatsiyalar o'rtasidagi tafovut tobora 
kengayib bormoqda. 1992 yilda Rio-de-Janeyro sammitida ilgari surilgan Barqaror 
rivojlanish dasturi amalga oshirilmadi. Bu sivilizatsiyalar to'qnashuvi xavfini oshirdi. 
Anti-globalistlarning ommaviy harakati "oltin milliard" manfaatlariga mos holda 
birpolyar dunyoni shakllantirish tendensiyasiga reaksiya sifatida paydo bo'ldi. 
Gruziyaning neoliberal modelidan farqli ravishda globallashuv va rivojlanishning 
gumanistik-noosferik modeli ilgari surilib, globallashuvning afzalliklari va 
mamlakatlar o'rtasida zamonaviy ilmiy va texnologik inqilobni, XXI asrning global 
muammolarini hal qilishda davlatlar va sivilizatsiyalarning muloqotiga, hamkorligiga 
va sherikligiga qaratilgan. Global barqaror rivojlanishni ta'minlash modeli 2002 yilda 
Yoxannesburgning Barqaror rivojlanish bo'yicha Butunjahon sammitida ko'plab 
ishtirokchilar tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Biroq, rivojlanayotgan global fuqarolik 
jamiyatida ushbu modelni amalga oshirish uchun jiddiy harakatlarni amalga 
oshirishni talab qiladi.
Bir-biri bilan chambarchas bog'langan va o'zaro ta'sir ko'rsatadigan milliy 
iqtisodiyotlar, davlatlararo iqtisodiy birlashmalar (masalan, Yevropa Ittifoqi), 
transmilliy korporatsiyalar (TMK) va jahon moliyaviy markazlari global iqtisodiy 
makonni yuzaga keltiradi. Geoiqtisodiyot, shuningdek, jahon iqtisodiyotining 

---

122 
qonuniyatlari, tendensiyalari, omillari va mexanizmlarini o'rganadigan iqtisodiy 
fanning yangi sohasi tushuniladi.