O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti

Ilmiylik mezonlari. Hamonki inson borlig‘i tarixiy hodisa ekan, ilmiy bilish ham o‘z tarixiga egadir. Odatda bilish mahsullarini fan standartlariga muvofiqlik nuqtai nazaridan baholash qoidalari sifatida ta’riflanuvchi ilmiylik mezonlari ham tarixiy xususiyatga ega va eskirishga moyildir. Aynan ilmiylik mezonlari bilish mahsullarini ularning fanga mansubligi yoki undan uzoqligi nuqtai nazaridan subordinatsiyalash imkonini beradi, deb hisoblanadi. «Ilmiylik mezonlari» monografiyasi muallifi V.Ilin ilmiylik mezonlari dispozitsiyalar (qoidalar, yo‘l-yo‘riqlar, tavsiyalar, imperativlar, taqiqlar majmui), sanksiyalar (ular dispozitsiyalarga bepisandlik yoki ularning buzilishi natijasida amalga kiradi) va shartlar (ular fanda ehtimol tutilgan vaziyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini qayd etadi) bilan belgilanadi. Ilmiylik mezonlari bir tartibli bo‘lmagani uchun ularni tasniflash va V.Ilin fikriga ko‘ra, uch guruhga ajratish lozim.
1. «A» guruhi mezonlari fanni nofandan formal ziddiyatsizlik, tajribada sinalish, oqilonalik, tiklanuvchanlik, intersub’ektivlik yordamida farqlaydi.
2. «B» guruhi mezonlari tarixan o‘tib keluvchi normativlar, ontologik sxemalar va mavjudlik gipotezalariga qo‘yiladigan talablardan tashkil topadi. Ular olimlar tafakkurining madaniy-stilistik o‘lchamlarini qayd etadi.
3. «V» guruhi mezonlarini bilimning professional ajratilgan tarmoqlariga qo‘yiladigan fanga doir ilmiylik mezonlari tashkil etadi. Ular fanning ayrim ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi bilim va faoliyatning muayyan turlarini nazorat qilish vositasi hisoblanadi¹.
Ratsionalizm rivojlanishining hozirgi bosqichida olimlar va metodologlar tomonidan amalga oshirilayotgan ko‘p sonli tadqiqotlar ilmiylik mezonlarining to‘la ro‘yxatini tuzish mumkin emas, degan xulosaga olib kelmoqda. Bu fan tinimsiz taraqqiy etayotgani, uzluksiz o‘zgarayotgani va o‘zining avvalgi – klassik va noklassik bosqichlaridan ko‘p jihatdan farq qiluvchi yangi, postnoklassik bosqichiga o‘tayotgani bilan izohlanadi. Endilikda takrorlanuvchanlik ham uncha zarur emas, kuzatuvchisiz ob’ektivlik ham bo‘lishi mumkin emas, sistemali ta’sir effektlari munosabati bilan narsaning o‘zi ham har xil funksional o‘zgarishlarga qodir. Amaliyot haqida haqiqiylik mezoni sifatida so‘z ham yuritilmaydi. Fundamental kashfiyotlar qalam uchida qilinishi, amaliyot haqiqiydik mezoni sifatida qay darajada (bilimlarni asossiz taxminlar bilan aralashtirib yuborishga imkoniyat bermaydigan darajada) aniq bo‘lsa, shu darajada (inson bilimining erishilgan darajasi mutlaq xususiyat kasb etishiga imkoniyat bermaydigan darajada) noaniq ham ekanligi ko‘pdan beri ma’lum.
Estetik uyushqoqlik, evristiklik, kogerentlik, pragmatik, progressizm yoki notriviallik, ishonchlilik, tanqidiylik, moddiy-amaliy faoliyat, mantiqiy va informativlik, polifundamentallik ham ilmiylik mezonlari ro‘yxatiga kiritiladi.
Estetik uyushqoqlik mezon haqida so‘z yuritganda, Pol Dirakning «Tenglamalar go‘zalligi ularning eksperiment bilan muvofiqligidan muhimroqdir», degan so‘zlariga ishora qilish o‘rinli bo‘ladi.
Albert Eynshteyn ham ilmiy nazariyaga nisbatan ichki barkamollik mezonlarini tatbiq etishni taklif qilgan edi.
Estetiklik ideallarini estetika va dunyoga nisbatan badiiy yondashuvga yot bo‘lgan izchil fan jabhasiga tatbiq etish o‘z holicha katta muammodir. Kepler (1571-1630) – «Dunyoning uyg‘unligi» deb nomlangan asar muallifi. O‘rta asrlarda tabiatning sirli va yashirin xossalarini anglab etish bilan bog‘liq g‘oyalar hodisalarning magik-simvolik tavsifi asosida shakllangan. Dunyoning uyg‘unligi g‘oyasi va Quyosh obrazi germetizmning qadimgi yashirin donishmandligini ham, Kepler va Galiley (1564-1642) faoliyati bilan bog‘liq dunyoga yangicha yondashuvni ham birlashtirgan. Masalan, Bruno (1548-1600) va Kopernik foydalangan Er - qismlari o‘z yaxlitligi bilan birga harakatlanishga majbur bo‘lgan ayrim organizm, degan tamoyil, P.Feyerabend fikriga ko‘ra, Discourse of Hermes to Tot dan olingan bo‘lishi mumkin. Kopernik Quyoshning holatini muhokama qilar ekan, bir erda Germes Trismegistni tilga oladi: «Biroq markazda Quyosh turadi... uni Trismegist zohir Xudo deb ataydi»¹. Shu tariqa biz geliotsentrik Olamning mutlaqo to‘g‘ri idrok etilishiga qadimgi germetik falsafadayoq duch kelamiz. Biroq Olamning geliotsentrikligini asoslash uchun yunon va Evropa sivilizatsiyasi asrlar va ko‘p sonli ishtibohlar bilan o‘lchanuvchi uzoq yo‘lni bosib o‘tishiga to‘g‘ri keldi.
Evristiklik ilmiy mezonida nazariyaning ekspansiyaga moyillik darajasi, ya’ni unga xos bo‘lgan o‘z chegarasidan chetga chiqish, o‘zini o‘zi kengaytirish qobiliyati qayd etiladi. Evristiklik tushunchasining qomusiy talqini noaniqlik sharoitida izlanish bilan bog‘liq bo‘lsa-da, mutlaqo yangi va notrivial narsalar va hodisalarning paydo bo‘lishi uchun aynan evristiklik javob beradi. Evristiklik imperativlik maqomini o‘zlashtirib, axborotning o‘sishini ta’minlamaydigan hamma narsani «Bu evristik emas!» degan baho bilan chetga chiqarib tashlaydi.
Kogerentlik ilmiylik mezoni tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlarning fundamental deb baholangan bilimlar bilan muvofiqligi va o‘zaro aloqasini ta’minlaydi. Shu tariqa kogerentlik fanni unga etarlicha asoslanmagan, bahsli fikrlar va qoidalar kirib kelishidan saqlaydi.
Ilmiy bilimning pragmatik mezoni mantiqan imperativ sifatida mavjud soddalik talabidan kelib chiqadi. Soddalik talabi ontologik jihatdan, dunyoga ob’ektiv xos bo‘lgan uyg‘unlik va tugallanganlikka ishora bilan ham, sintaksik va pragmatik nuqtai nazarlardan ham asoslanishi mumkin. Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, sintaksik soddalik tushunchasi qo‘llanilayotgan ramzlar, kodlash, translyasiya usullarining optimalligi va qulayligi bilan tavsiflanadi. Pragmatik soddalik tushunchasi ilmiy faoliyat eksperimental, texnikaviy va algoritmik jihatlarining soddaligi haqidagi tasavvurlarni kiritish yo‘li bilan kontekstual eksplikatsiya qilinadi. Nazariyaning izchilligi va aniqligi bog‘lanuvchi ayni shu soddalik tamoyilidan ilmiylikning estetik mezoni kelib chiqadi. Ko‘pgina olimlarning fikrlarida nazariyaning go‘zalligiga moyillik va uni qo‘msash seziladi. «Qorong‘i tushunchalar» bir qarashdayoq nazariyaning qoniqarsizligidan dalolat beradi.
Ilmiylikning mantiqiy mezoni hajmiga ziddiyatsizlik, to‘liqlik va mustaqillik talablari, izchillik kiritilgan. Bu talablar orasida ziddiyatsizlik o‘zining birinchi tahririda ancha omonat mavqega ega. Keyinroq ilgari surilgan fallibilizm tamoyili ziddiyatsizlik imperativining aynan cheklanganligiga qarshi qaratilgan. Ilmiylik mantiqiy mezonining unsuri sifatidagi to‘liqlik talabida ham jiddiy kamchiliklar ko‘zga tashlanadi. Semantik va sintaksik to‘liqlik – faol o‘zgaruvchi va tinimsiz rivojlanuvchi dunyo borlig‘i emas, balki borliqni har tomonlama tavsiflash idealidir. Mustaqillik talabi bilan bir aksiomadan boshqa aksiomani keltirib chiqarish mumkin emasligi va fanda soddalik tamoyiliga rioya qilish sharti bog‘lanadi. Biroq mustaqillik mantiqiy mezon unsuri sifatida pirovard natijada olimlarning u yoki bu hisoblash tizimini asosiy deb qabul qilish borasidagi kelishuvi, konvensiyasiga borib taqaladi.
Izchillik mezoni ham fanda muhim ahamiyat kasb etib, u ob’ektivlik mezoniga kiradi. E.Agatssi ilmiy izchillikni «ilmiy fanning barcha qoidalari asoslangan va mantiqan to‘g‘ri bo‘lishi lozimligini nazarda tutuvchi shart»¹, deb ta’riflaydi.
Ba’zan tabiat qonunlari biron-bir narsa tan olinmaydigan, balki rad etiladigan taqiqlar bilan taqqoslanadi. Masalan, energiyaning saqlanish qonuni «Abadiy dvigatel mavjud emas» qabilidagi fikr bilan ifodalanadi. Biz qonun bilan taqiqlanuvchi hamma narsa mavjud emasligiga, «yo‘qlik mavjud emas, hech qachon mavjud bo‘lmagan va mavjud bo‘lishi mumkin emas»ligiga ishonch hosil qilish uchun butun dunyoni to‘la o‘rganishga qodir emasmiz, shu sababli ilmiylikning empirik mezoni falsifikatsiyalash taomili bilan bog‘lanadi. Falsifikatsiya – gipoteza yoki nazariyaning soxtaligini klassik mantiq qoidalari yordamida aniqlovchi metodologik tamoyil. Falsifikatsiya qilish chog‘ida tizim qaysi shartlarda falsifikatsiyalanadi deb hisoblash mumkinligini ko‘rsatuvchi ilmiy qoidalar ta’riflanishi lozim. Falsifikatsiya empirik xususiyatga ega bo‘lgan falsifikatsiyalanuvchi gipotezaga asoslanadi. Shu sababli ilmiylikning uzil-kesil mezonini topish va e’lon qilishga harakat qiluvchi yondashuv noto‘g‘ridir. Bunday mezon mutlaq va notarixiy bo‘ladi, chunki fan va amaliyot rivojlanishining muayyan tarixiy shakli bilan bog‘lanmaydi.