O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

 
Savod o’rgatishning asosiy davrida o’quvchilarni
o’qishga o’rgatish 
Ma’lumki, savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi 
o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish 
orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. 
SHuningdek, o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini 
boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham 
bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi. 

---

55 
Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda 
bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini (tovush, bo’g’in, 
so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar 
shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga 
yordam beradi. 
O’qishga o’rgatish uchun, avvalo, o’quvchi tovush va harf bilan yaxshi 
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo’g’indan tovushni ajratish 
tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo’nalishda amalga 
oshirilishi mumkin: 
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli hikoya 
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so’ng kerakli so’z ajratib olinadi, so’ngra so’z ustida 
yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 
2. So’z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o’rganiladigan tovush ajratib 
olinadi. Masalan: 
oy.
O’qituvchi 
oy
rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning nomini - 
so’zni aytadi. O’qituvchi o tovushini cho’zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni 
cho’zib aytayotganini o’quvchilardan so’raydi. O’quvchilar 
o
tovushini aytgach, 
uning xususiyalari haqida savol-javob o’tkaziladi. 
O
tovushli so’zlar o’ylab 
toptiriladi. SHundan so’ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko’rsatiladi. 
Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor qaratiladi. 
3. O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigan harf aralashtirib qo’yiladi, 
bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu harf 
ifodalaydigan tovushni aytadi. O’quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. 
SHu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan 
ko’rsatadilar. SHu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga o’rgatish ustida 
ishlanadi. 
O’qishga o’rgatishda bo’g’in asos qilib olinadi. Buning uchun o’qituvchida 
bo’g’in jadvali bo’lishi lozim. Bo’g’in jadvali asosida o’qish namunasi ko’rsatiladi, 
ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko’z bilan ko’rib, uning nomini dilda 
saqlab, ikkinchi harfni ko’rish va ikkalasini bog’lab, unlini mo’ljallab ulab aytish 
tushuntiriladi. Bo’g’in o’qish o’qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har 

---

56 
bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish 
mumkin: 
ti: l bol ta sa
o no: n ta o rol lom 
na la: b xal lim
a cho: y
Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so’zlarni oldin bo’g’inga bo’lish, so’ng o’qishni 
mashq qilish yaxshi samara beradi. O’qituvchining namunali o’qishidan so’ng 
birgalikda ovoz chiqarib o’qish, yakka-yakka o’qish, shivirlab o’qishdan 
foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o’qiydigan o’quvchilar bo’lgan sinflarda xor bilan 
o’qitish o’qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o’quvchilarining o’qish 
ko’nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so’zlarni xattaxtada bo’g’inlarga bo’lib 
yozish, o’rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo’shimcha so’z birikmalari, 
gaplar tuzib yozish va o’qitish usulidan ham foydalaniladi. 
Ma’lumki, “Alifbe” sahifalarida bo’g’in tuzilishi murakkablashib boradi. 
SHuning uchun o’qituvchi har bir bo’g’in tuzilishining murakkabligiga qarab ish 
usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to’rt tovushdan 
tuzilgan bo’g’inlarni o’qishga o’rgatish ham o’ziga xos qiyinchiliklarni keltirib 
chiqaradi. Bunda 
o-lov, Man-non 
tipidagi bo’g’inlarda