O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti
Iqtisodiy o„sish. Iqtisodiy o„sishning asosiy ko„rsatkichlari
Yüklə 2,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.4. Iqtisodiy o„sish. Iqtisodiy o„sishning asosiy ko„rsatkichlari
Iqtisodiy o‗sish jarayoni jamiyatdagi bir qator miqdoriy va sifat jihatdagi o‗zgarishlar bilan kuzatiladi. Shulardan birinchi navbatda iqtisodiyotning tarkibiy transformatsiyasini alohida ko‗rsatish kerak. Iqtisodiy o‗sishni ko‗zlagan mamlakatlarda birinchi navbatda qishloq xo‗jaligining milliy mahsulot va bandlikdagi ulushini kamaytirishi xarakterlidir. Mavjud ma‘lumotlarga ko‗ra, AQShda 1920- yilda ishchi kuchining 70 % qishloq xo‗jaligida band bo‗lgan, bu ulush 1941- yilga kelib 20 %dan kamni va 1987- yilga kelib atigi 3 %ni tashkil qilgan. Jamiyat tomonidan ishlab chiqariladigan va iste‘mol qilinadigan xizmatlar turli xildagi kategoriyalarga bo‗linadi: - maxsus bilimlarni talab qiluvchi intellektual xizmatlar (ta‘lim berish, vositachilik, reklama faoliyat turlari); - sog‗liqni saqlash, ta‘lim bilan bog‗liq xizmatlar; - mehmonxona va restoranlar faoliyati bilan bog‗liq xizmatlar; - aloqa vositalari (transport, pochta, telekommunikatsiya); 28 - moliyaviy xizmatlar (banklar tomonidan taqdim qilinadigan kredit va boshqa xizmatlar, sug‗urtalash); - jamiyat himoyasini ta‘minlovchi va uning a‘zolari o‗rtasidagi aloqalarni tartibga solib turuvchi umumiy xizmatlar (mamlakat mudofaasi, jamoat tartibini saqlash, adliya, milliy va mahalliy darajadagi umumiy boshqaruv). Iqtisodiyot jabhalaridagi o‗zgarishlar ijtimoiy institutlar, insonlar xatti- harakatlari va mafkuralarida sezilarli o‗zgarishlarga olib keladi. Mazkur o‗zgarishlar modernizatsiya deb yuritiladi. Shved iqtisodchisi G. Myurtal «uchinchi dunyo» mamlakatlari iqtisodiy taraqqiyotiga bag‗ishlangan «Osiyo dramasi» nomli kitobida modernizatsiyaning quyidagi tamoyillarini ko‗rsatib o‗tgan: 1. Ratsionalizm. An‘anaviy fikrlash tarzi va ishlab chiqarish shaklini o‗zgartirish, jamoatchilik va inson faoliyatining barcha sohalarida yangi metod va modellarni qo‗llash. 2. Iqtisodiy rejalashtirish. Xo‗jaliklar taraqqiyotini oshirish maqsadida qo‗llaniladigan iqtisodiy siyosat. 3. Tenglik. Barcha uchun yanada teng ijtimoiy va huquqiy mavqe, daromadlar va hayot tarzining yaratilishini ta‘minlash. Ijtimoiy institutlar va aql-idrokdagi o‗zgarishlar. Bu yerda mehnat unumdorligini oshiradigan, raqobatni rivojlantirib tadbirkorlikka yo‗l ochadigan, ma‘lum bir ma‘noda insonlar xohish va imkoniyatlaridan foydalanishga zamin yaratadigan o‗zgarishlar to‗g‗risida fikr yuritiladi. Institutsional o‗zgarishlar o‗z ichiga yer islohotlari, monopoliyaga qarshi kurash, ta‘lim va sog‗liqni saqlash tizimini takomillashtirish va davlat boshqaruvining o‗zgarishini oladi. Turli xildagi ishlab chiqarish omillarini birikishi hamda har-xil davlatlarning rivojlanishi sharoiti, iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilab berishga yo‗l qo‗ymaydi, degan bir fikr mavjud. Buning uchun bir qator asosiy ko‗rsatkichlar qo‗llaniladi: 1. Aholi soniga to‗g‗ri keladigan YaIM. 2. Aholi soniga to‗g‗ri keladigan ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari. 29 3. Aholini turmush darajasi va sifati. 4. Iqtisodiy o‗sish ko‗rsatkichlarining natijasi. Aytib o‗tish joizki, iqtisodiy rivojlanish darajasi bu tarixiy tushuncha bo‗lib, milliy iqtisodiy rivojlanishning har bir pog‗onasi hamda jahon hamjamiyatiga uning asosiy ko‗rsatkichlariga ozmi-ko‗pmi o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Aholi soniga to‗g‗ri keladigan YaIM ko‗rsatkichi iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlab beruvchilardan hisoblanadi. Bir qancha rivojlangan davlatlar 90 yillarning o‗rtalarida aholi soniga YaIM ko‗rsatkichi juda yuqori darajada boshqa rivojlangan davlatlarga solishtirganda, lekin boshqa ko‗rsatkichlarga qaraganda iqtisodiyot sohasining tizimi aholi soniga to‗g‗ri kelgan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning turlari va boshqalar bunday davlatlar rivojlangan davlatlar sarasiga kirmaydi. Boshqa ko‗rsatkichlar xalqaro ko‗lamda keng qo‗llaniladigan, iqtisodiyot sohasining tizimi hisoblanadi, tizimlarga bo‗lib chiqarilib, unga YaIM asnosida tashhis qo‗yiladi. Birinchi navbatda milliy iqtisodiyot sohasida yirik tizimlardan, ya‘ni moliyaviy va moliyaviy bo‗lmagan mahsulotlar orasidagi farq o‗rganilib chiqiladi. Bu solishtiruv birinchi navbatda ishlab chiqarishni umumiy belgilab beradi. Boshqa sohalarning tizimini o‗rganib chiqish ham katta ahamiyatga ega. Yüklə 2,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|