O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

7.2. Makroiqtisodiy beqarorlik va sikllarning vujudga kelishi 
Bozor iqtisodiyotida siklli rivojlanish, ishsizlik, narxlarning inflyatsion o‗sishi 
bilan ifodalanuvchi iqtisodiy beqarorlik holatlari mavjud bo‗ladi. 
Iqtisodiy sikl, qoidaga muvofiq yuksalish, tushkunlik, turg‗unlik va jonlanish 
fazalaridan iborat bo‗lsada, biroq uning shiddatligi, davomiyligi u rivojlanayotgan 
aniq shart sharoitlarga bog‗liq bo‗ladi. 
Iqtisodiyotning siklli rivojlanishini tavsiflash uchun ishlab chiqarish hajmining 
o‗zgarishini ifoda etuvchi ko‗rsatkichlardan foydalaniladi. Ishlab chiqarishning ortda 
qolishi, ishlab chiqarishning imkon darajasi bilan haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmi 
o‗rtasidagi farq sifatida baholanadi. Ishlab chiqarish hajmlarining o‗zgarishi inflyatsiya 
va ishsizlik darajalarining o‗zgarishi bilan uzviy bog‗liq. 
Odatda, iqtisodiy sikllarning quyidagi ko‗rinishlari farqlanadi: 
-
Kondratevning katta sikllari (48-55 yil); 
-
Katta sikllar (8-10 yil); 
-
Kitchinning kichik sikllari (2-3 yil); 
-
Mavsumiy (yarim yil) va hokazo. 
Odatda barcha iqtisodiy ko‗rsatkichlar quyidagi turlarga ajratiladi: 

---

146 
ilgarilovchi, ya‘ni sikl fazasi kirib kelguncha o‗zgaruvchi ko‗rsatkichlar; 
kechikuvchi yoki ortda qoluvchi, ya‘ni sikl fazasidan so‗ng o‗zgaruvchi 
ko‗rsatkichlar; 
mos tushuvchi ko‗rsatkichlar, ya‘ni o‗zgarish sikl fazasiga mos tarzda yuzaga 
chiqadi; 
prosiklik, ya‘ni yuksalish fazasida o‗suvchi, tushkunlik fazasida pasayuvchi 
ko‗rsatkichlar (mahsulot ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi, pul aylanish tezligi); 
kontrsiklik, 
ya‘ni tushkunlikda o‗suvchi, yuksalishda pasayuvchi 
ko‗rsatkichlar (ishsizlik darajasi); 
asiklik, sikl fazalariga (yuksalish, tushkunlik) bog‗liq bo‗lmagan 
ko‗rsatkichlar (eksport hajmi). 
Iqtisodiy sikllar:
-
yangi texnik ishlanmalar va ilmiy ixtirolar; 
-
urushlar; 
-
aholi ko‗chishi kabi omillar natijasida yuzaga chiqadi. 
Ishsizlik siklik, friktsion, tuzilmaviy shakllarda rivojlanadi. Friktsion va 
tuzilmaviy ishsizlik bozor tizimining amal qilish nuqtai nazaridan ma‘qul ko‗rinish 
hisoblanadi. 
Shuning uchun to‗la bandlikni hisoblashda friktsion va tuzilmaviy ishsizlik 
hisobga olinuvchi ishsizlikning tabiiy darajasi bilan mos tushadi. Ishsizlikning tabiiy 
darajasi odatda 5-6 % ni tashkil etadi. 
To‗la bandlik sharoitida mumkin bo‗lgan ishlab chiqarish hajmi, mamlakatning 
ishlab chiqarish salohiyatini ifoda etadi. Tsiklik ishsizlikning rivojlanishi uning 
ishsizlikning tabiiy darajasidan ortiq bo‗lishiga va o‗z navbatida YaMM haqiqiy 
hajmining YaMMning imkon darajasidan ortda qolishiga olib keladi. Uning 
o‗lchamlari Ouken qonuni asosida hisoblanadi. Ouken qonuniga ko‗ra ishsizlikning 
o‗z tabiiy darajasidan 1 % yuqori bo‗lishi, YaMMning o‗z potensial hajmidan 2-2,5 
% ortda qolishiga olib keladi. 

---

147 
Inflyatsiya narxlar darajasining o‗sishida namoyon bo‗ladi. Inflyatsiya darajasi, 
uning rivojlanish vaqti davrlari - inflyatsion jarayonning asosiy tavsiflaridir. 
Inflyatsiya sabablarini aniqlay borib, ayrim iqtisodchilar uni birinchi navbatda 
ortiqcha talabning paydo bo‗lishi bilan bog‗lasalar, boshqa bir iqtisodchilar esa - 
mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining o‗sishi bilan bog‗laydilar. 
Odatda, iqtisodiyotda qisqa, o‗rta va uzoq muddatli vaqt oraliqlari farqlanadi. 
Vaqt omili yordamida inflyatsiya va ishsizlik o‗rtasidagi bog‗liqlik tahlil etilganda, 
qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya o‗rtasida teskari bog‗liqlik, uzoq 
muddatli davrda esa to‗g‗ri bog‗liqlik mavjudligi ko‗zga tashlanadi. Inflyatsiya va 
ishsizlik o‗rtasidagi bog‗liqlikni tahlil etishda Filips egri chizig‗idan foydalaniladi. 
Iqtisodchilar inflyatsiyaning ishlab chiqarishga ta‘sirini turlicha baholaydilar. 
Talab inflyatsiyasi tarafdorlari me‘yoriy ravishda bo‗ladigan inflyatsiya iqtisodiyot 
o‗sish su‘ratlarining o‗sishini yuzaga chiqaradi deb ta‘kidlasalar, xarajatlar 
inflyatsiyasi tarafdorlari, bunga teskari tarzda uning rivojlanishi ishlab chiqarishning 
qisqarishiga olib keladi deb ta‘kidlashadi.