O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

b
- yopiq iqtisodiyotda soliqqa tortish hisobga olinmagan vaziyatda 
xarajatlar multiplikatori; 
)
(
G
I
a
– avtonom xarajatlar; 
b
= 
MPC
– iste‘molga 
chegaralangan darajadagi moyillik. 
Soliqqa tortish hisobga olinganda iste‘mol funksiyasi o‗zgaradi va 
Y
t
b
a
C
)
1
(
ko‗rinishini oladi. Bu tenglamani asosiy makroiqtisodiy ayniyatga 
qo‗yib yechsak, quyidagi natijani olamiz:
)
(
)
1
(
1
1
G
I
a
t
b
Y
, 
bu yerda: 1/(1-
b
(1-
t
)) - yopiq iqtisodiyotda xarajatlar multiplikatori; 
t 
– chegaraviy 
soliq stavkasi. 
T
Y
t
/
, 
bu yerda: Δ
T
– to‗lanadigan soliqlar miqdori o‗sishi; Δ
Y
– daromadlarning o‗sishi. 
Progressiv soliq tizimi multiplikator samarasini yumshatadi va ishlab chiqarish 
hamda bandlik darajalarini barqarorlashtiradi. 
Soliqqa tortish hisobga olingan holdagi xarajatlar multiplikatori soliqqa tortish 
hisobga olinmagan holdagi soliq multiplikatoridan ancha kichikroq miqdorga ega. 
Chunki, daromadlarga aylangan xarajatlarning bir qismi soliqlarga chegirilib, 
muomaladan chiqadi va multiplikatsiya samarasini pasaytiradi. Bu ikkala formulani 
solishtirganda ham ko‗zga tashlanadi. Shuningdek, ochiq iqtisodiyotda oshgan 
daromadlarning bir qismi importga yo‗naltirilishi mumkin. Oqibatda bu qism 
muomaladan chiqib ketadi. Shu tufayli unda multiplikator samarasi yopiq 
iqtisodiyotdagiga nisbatan past. 
Ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlarining multiplikator va muvozanatli ishlab 
chiqarish hajmi quyidagi tenglamalar sistemasini yechib topiladi: 
Y
m
g
X
Y
t
b
a
C
X
G
I
C
Y
n
n
'
)
1
(
, 

---

78 
Agar 2 va 3 tenglamalarni asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qo‗yib yechsak, 
quyidagi yechimga ega bo‗lamiz: 
)
(
'
))
1
(
1
/(
1
1
g
G
I
a
m
t
b
Y
, 
bu yerda: 1/1(1-
b
(1-
t
)+
m‟
ochiq iqtisodiyotda davlat xarajatlar multiplikatori. 
Soliq multiplikatori. Soliqlarni kamaytirish ham muvozanatli daromadlar 
darajasiga multiplikativ ta‘sir ko‗rsatadi. Soliq miqdorini Δ
T
ga kamaytirsak, 
tasarrufdagi daromad Δ
T
ga oshadi. Iste‘mol xarajatlari mos tarzda Δ
T
x 
b
(bu yerda 
b
- 
iste‘molga chegaraviy moyillik) miqdorga oshadi va u rejalashtirilgan xarajatlar egri 
chizig‗ini yuqoriga siljitadi, milliy ishlab chiqarish hajmini esa Δ
U
ga oshiradi. 
Soliq multiplikatsiya samarasi davlat xarajatlari singari soliqlarning bir marta 
o‗zgarishi oqibatida iste‘molning bir necha bor o‗zgarishiga bog‗liq. 
T↓(ΔT)

Yd↑ (ΔYd= -ΔT) 

C↑ (ΔC=b(-ΔT)) 

E↑ (ΔE=b(-ΔT)) 

Y↑ 
(ΔY=b(-ΔT) 

C↑ (ΔC=b(b(-ΔT)) 

E↑ (ΔE=b2(-ΔT)) 

Y↑ (ΔY=b2(-ΔT)) 


C↑ (ΔC=b(b2(-ΔT))) va hokazo. 
Demak, soliq multiplikatorini quyidagicha tasvirlash mumkin: 
b
b
T
Y
1
Agar davlat byujetiga barcha soliq tushumlari joriy daromad – 
Y
dinamikasiga 
bog‗liq deb hisoblasak, soliq funksiyasi 
T
= 
tY
ko‗rinishni oladi. Bu holatda iste‘mol 
funksiyasi quyidagi ko‗rinishga ega bo‗ladi: 
Y
t
b
a
tY
Y
b
a
S
)
1
(
)
(
. 
Soliq multiplikatori esa quyidagi ko‗rinishni oladi: 
)
1
(
1
t
b
b
m
t
, 
bu yerda: 
mt
– yopiq iqtisodiyot uchun soliq multiplikatori. To‗liq soliq funksiyasi 
tY
T
T
a
ko‗rinishga ega. 
Ta
– avtonom soliqlar (masalan, mulkka, yerga). 
To‗liq soliq funksiyasini e‘tiborga olsak, iste‘mol funksiyasi quyidagi 
ko‗rinishga ega bo‗ladi: 
)
(
tY
T
Y
b
a
S
a
.
 

---

79 
Iste‘mol funksiyasining ushbu shaklini hamda sof eksport funksiyasini hisobga 
olib, ochiq iqtisodiyot uchun soliq multiplikatorini hisoblasak u 
'
)
1
(
1
m
t
b
b
m
t
 
ko‗rinishini oladi. 
Demak, soliqlarning bir miqdorga kamaytirilishi yoki ko‗paytirilishi natijasida 
YaIM hajmining bundan necha marta ko‗p miqdorga o‗zgarishi iste‘molga chekli 
moyillik, chegaraviy soliq stavkasiga va importga chekli moyillik darajalariga 
bog‗liq.