O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

 
4.5. Ekstensiv iqtisodiy o„sishni tahlil qilish usullari 
Ekstensiv iqtisodiy o‗sishni tahlil qilishda turli usullardan foydalaniladi: 
ekonometrik usullar, stsenariy usuli, IMM, shu jumladan, TABni ishlab chiqish usuli. 
Bu tenglamalar sistemasi har bir tarmoqning ishlab chiqarilgan oraliq 
mahsuloti va belgilangan hajmdagi yakuniy mahsulot ishlab chiqarishni ta‘minlash 
uchun ketgan xarajatlarni aniqlash imkonini beradi. 
Tenglamalar quyidagi ko‗rinishga ega: 
i
n
in
i
i
i
Y
x
a
x
a
x
a
x
....
2
2
1
1
. 
Yoki umumiy ko‗rinishda:
n
j
i
i
j
ij
i
Y
x
a
x
1
,
, 
bu yerda: 
x
i
- berilgan tarmoqning (
i
-) yalpi ishlab chiqarish hajmi; 
a
ij
- to‗g‗ri xarajatlar koeffitsientlari, ya‘ni (
j
) tarmoq mahsulotlarini ishlab 
chiqarish uchun (
i
) tarmoq oraliq mahsulotlarining xarajat me‘yorlari; 
Y
i
-berilgan (
i
-) tarmoq mahsulotining yakuniy noishlab chiqarish iste‘moli 
(talab). 
Agar barcha tarmoqlarning mahsulotlariga talab aniqlangan (prognozlangan) 
bo‗lsa, retrospektiv tahlil asosida olingan bevosita xarajatlar koeffitsientlari 
(texnologik koeffitsientlar)dan foydalanib, tarmoqlarning oraliq mahsuloti va mos 
ravishda yalpi mahsuloti hajmini hisoblash mumkin. Lekin, texnologiyalarning 
rivojlanishi (FTT) ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga yoqilg‗i-energetika va 
material resurslar xarajatini pasaytirishi va progressiv xomashyo va materiallarga, 

---

96 
jamlovchilarga sxema va uzellarga o‗tishga imkon berishini ko‗zda tutib, prognoz 
hisob-kitoblarda turli variantlardagi FTT prognozi natijalarini hisobga olish zarur. 
Asosiy qiyinchiliklar shundaki, prognozni shakllantirishning asosi bo‗lgan 
moliyaviy hisobot ma‘lumotlari har xil turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi xo‗jalik 
tarmoqlari bo‗yicha tuziladi, TAB esa «sof» tarmoq tamoyiliga ko‗ra, ya‘ni matritsa 
ustunining har bir qatorida bir turdagi mahsulot bo‗yicha tuzilgan. «Sof» tarmoq 
bo‗yicha bog‗liqliklarni aniqlash juda muhim, chunki u ishlab chiqaruvchilarning 
moliyaviy ta‘minlanganligini va aniq turdagi resurslarning takror ishlab 
chiqarishlishini baholash, byudjet va aholi uchun resursni ishlab chiqarishdan 
daromadni baholash imkonini beradi.