O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti
Yüklə 2,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V bob. BIR OMILLI VA KO„P OMILLI IQTISODIY RIVOJLANISh MODELLARI 5.1. Ishlab chiqarishning miqdoriy o„zgarishi.
- 5.5. Bir omilli empirik modelda mehnat omili. 5.6. Ko„p omilli iqtisodiy rivojlanish modelida omillar to„plami. 5.1. Ishlab chiqarishning miqdoriy o„zgarishi
|
Nazorat savollari
1. Bir va ko‗p o‗lchamli o‗sishning qiyosiy tahlili nimadan iborat? 2. Iqtisodiy o‗sish va rivojlanishning ekonometrik modellarini tushuntiring. 3. Milliy daromad va iqtisodiy o‗sish nima? 4. Iqtisodiy o‗sish va rivojlanishga xarakteristika bering. 5. Ishlab chiqarish funksiyalarining qanday turlari mavjud? Q s Q D Q 0 Q P P 1 P 0 Q 1 Q S 1 Q s Q S 1 Q D Q 0 Q P P 0 Q 1 P 1 A Q s Q S 1 Q D Q 0 Q P P 2 P 0 Q 1 P 1 B C 100 6. Mehnat unumdorligini tushuntirib bering? 7. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda nimani tushunasiz? 8. Ishlab chiqarish funksiyasi yordamida nimani aniqlash mumkin? 9. Iqtisodiy muvozanat nima? 10. Muvozanat modellarining qanday turlari mavjud? 101 V bob. BIR OMILLI VA KO„P OMILLI IQTISODIY RIVOJLANISh MODELLARI 5.1. Ishlab chiqarishning miqdoriy o„zgarishi. 5.2. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalariga investitsiyalar. 5.3. Ishlab chiqarishdagi sifat o„zgarishlar. 5.4. Bir omilli iqtisodiy rivojlanishning mohiyati. 5.5. Bir omilli empirik modelda mehnat omili. 5.6. Ko„p omilli iqtisodiy rivojlanish modelida omillar to„plami. 5.1. Ishlab chiqarishning miqdoriy o„zgarishi Iqtisodiy adabiyotlarda butun ishlab chiqarishni iqtisodiy samaradorligiga baho berish masalasi keng yoritilgan. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi nazariyasini tadqiq qilish bilan ko‗plab olimlar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishgan. Shunga qaramay, uning ayrim jihatlari chuqur tadqiq qilinmasdan, munozaraligicha qolmoqda. Sanoat ishlab chiqarish korxonalarida mehnat samaradorligini miqdoriy yondashuvlar asosida baholash haqidagi masalalar shular jumlasidandir. Iqtisodiy fanlarning rivojlanib borishi jarayonida mehnat samaradorligini baholashda miqdoriy yondashuvlar tadqiq qilingan bo‗lsada, biroq ushbu tadqiqotlarda mavjud miqdoriy yondashuvlarning mohiyati va o‗zaro samaradorlik ko‗rsatkichlarini taqqoslash masalalari tadqiqot obyekti sifatida tadqiq etilmagan. Mehnat samaradorligini miqdoriy yondashuvlar asosida baholash, ularning barchasi umumiy bo‗lgan belgilari bo‗yicha bir-biridan farq qiluvchi ―resurs-sarf‖ va ―maqsadga yo‗naltirilganlik‖ yondashuvlarga bo‗linadi. Quyida ularning mohiyati va mazmunini batafsil tahlil qilib chiqamiz. Birmuncha keng tarqalgan ―resurs-sarf‖ yondashuvda mehnat samaradorlikni o‗lchash unumdorlik ko‗rsatkichlaridan foydalanish orqali ifodalanadi. ―Resurs-sarf‖ yondashuvi orqali mehnat samaradorligini baholashda mehnat unumdorligi ko‗rsatkichlaridan foydalanishda unumdorlik va samaradorlik tushunchalarining 102 ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga ko‗ra turli xil kategoriyalar ekanligi hisobga olinmog‗i lozim. Agar unumdorlik tushunchasi faqat ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‗liq bo‗lsa, samaradorlik shu faoliyat natijasi bilan aniqlanadi. Resurs-sarf yondashuvi doirasida unumdorlik va samaradorlikning o‗zaro bog‗liqligining asosiy sababi shundaki, bu yondashuv XIX asrning boshlarida, ya‘ni industrial iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi sharoitida vujudga kela boshlagan. Albatta, bu holda resurslar yondashuvi moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish ommaviy standartlash asosida samaradorlikni baholash masalasini nazarda tutadi. Bunda asosiy maqsad bo‗lib ―eng kam sarf qilib yuqori xo‗jalik foydasiga erishish‖ hisoblanadi. Mazkur maqsaddan kelib chiqqan holda shuni qayd etishimiz mumkinki, industrial iqtisodiyot sharoitida moddiy ishlab chiqarish asosiy ahamiyatga ega bo‗lgan. Natijada bu yondashuvga asosan har qanday ishlab chiqarishning asosiy maqsadi - maksimal foyda olish hisoblanadi. Yana shuni ta‘kidlash mumkinki, XX asrning boshlarida ham kam sarflar evaziga yuqori foyda olish samarali faoliyatning asosiy maqsadi, balki iqtisodiyot nazariyasi fanining ham birlamchi maqsadi hisoblangan. Mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish samaradorligi, mahsuldorligi iqtisodiy makonning bir-birini to‗ldirib turuvchi parametrlaridir. Chunki, ular ayni bir o‗sha obyektning – ishlab chiqarilgan mahsulotini turli tomondan, ya‘ni jonli mehnatni tejash, ishlab chiqarish chiqimlarini qisqartirish va jamiyat ehtiyojini mumkin qadar qondirish tomonidan ko‗rib chiqadi. Iqtisodiy makonning aniqlangan parametrlari tabiiydir, chunki ular iqtisodiy hodisalar mohiyati va tabiatini aks ettiradi. Shunday qilib, resurs-sarf nuqtai nazaridan mehnat samaradorligi va mehnat unumdorligini tahlil qilishda bir xil ko‗rsatkichlar sifatida tadqiq etiladi. Shuning uchun resurs-sarf yondashuvi bo‗yicha mehnat samaradorligini baholashda unumdorlik ko‗rsatkichlari tizimiga to‗xtalish maqsadga muvofiq. Ushbu unumdorlik ko‗rsatkichlari tizimi ishlab chiqarish omillari nazariyasi asosida amal qiladi. Mazkur nazariyaga muvofiq unumdorlikning asosiy vazifasi - minimal sarflar asosida maksimal natijalarga erishish hisoblanadi. Bunga ko‗ra unumdorlikni umumiy formulasi quyidagicha: U rs = M ich / C , (1) 103 bu yerda: U rs – resurs-sarf yondushuvida unumdorlik; M ich – mahsulot ishlab chiqarish hajmi; C – qilingan sarf miqdori. Mazkur ko‗rsatkichni hisoblashda bir-biridan farqlanuvchi uch turdagi unumdorlikni ajratib ko‗rsatishimiz mumkin: xususiy unumdorlik, umumiy unumdorlik, ko‗p omilli va ishlab chiqarish omillarining yalpi unumdorligi. Xususiy unumdorlik – ishlab chiqarish omili sifatida foydalaniladigan bir resursni pirovard natijaga nisbatan tavsiflaydigan ko‗rsatkich. Bu ko‗rsatkich ishlab chiqarishning bir omilli samaradorligini namoyon etadi. Umumiy unumdorlik – ishlab chiqarish omillari sifatida bir necha resurslarni pirovard natijalariga nisbatan tavsiflovchi ko‗rsatkich. Mazkur ko‗rsatkich ishlab chiqarish omillarining samaradorligini ifodalaydi. Yalpi unumdorlik – ishlab chiqarish omili sifatida foylanadigan barcha resurslarni barcha pirovard natijaga nisbatini tasniflaydigan ko‗rsatkich bo‗lib, yalpi faoliyat samaradorligini ifodalaydi. Shuni e‘tirof etish mumkinki, yalpi, umumiy va xususiy unumdorlik qabul qilingan ko‗rsatkichlar bo‗lib, ishlab chiqarishning barcha darajalarida, ya‘ni tarmoq, soha, hudud yoki alohida korxona miqyosida foydalanish mumkin. Unumdorlikni hisoblashda xususiy unumdorlik ko‗rsatkichini hisobga oluvchi ishlab chiqarishning uch omili (mehnat, kapital va materiallar) asosida aniqlanadi (1- jadval). Hozirda amal qilayotgan unumdorlik ko‗rsatkichlari turlicha bo‗lib, tarkibiga mehnat unumdorligi, material qaytimi, fond qaytimi, rentabellik kabilarni qamrab, ularni hisoblash yagona tamoyil asosida ishlab chiqarish natijalarini sarflarga nisbati asosida (1-formula asosida) amalga oshiriladi. Quyidagi 1-jadval ko‗rsatkichlar tasnifi ishlab chiqarish natijalarini (ishlab chiqarish hajmi, foyda, qo‗shilgan qiymat) hamda ishlab chiqarish omillari mezon asosida turli xil variantlardan foydalanish bo‗yicha tuzilgan. Ushbu tasnifda unumdorlik qiymat va natural ko‗rinishida ifodalangan. 104 1-jadval Ishlab chiqarish omillari unumdorligining asosiy ko‗rsatkichlari Natija,sarflar Yüklə 2,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|