O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

4.4. Ishlab chiqarish resurslarining o„rtacha va chekli samaradorlik 
ko„rsatkichlarini hisoblash 
Makrodarajada qisqa va o‗rta muddatli prognozlashda iste‘mol talabi (IT)ni 
modellashtirish ustuvor o‗rin egallaydi. Chunki, IT YaIMning katta qismini 
belgilaydi, 
ishlab 
chiqarish 
strukturasiga, 
narxlarning 
umumiy 
darajasi 
(inflyatsiya)ga, iqtisodiyotning turli sektorlaridagi narxlarning dinamikasiga ta‘sir 

---

94 
ko‗rsatadi. ITning makroiqtisodiy funksiyasi aholi talab qiluvchi tovar va xizmatlar 
hajmini belgilovchi asosiy omillarga (aholining sof ixtiyoridagi daromadi, narxlar 
darajasi, jismoniy shaxslarga soliqning darajasi, kredit stavkalarining o‗zgarishi) 
bog‗liqligini ko‗rsatadi. 
ITning funksiyasi umumiy holda quyidagicha bo‗ladi: 
C
n
= (
ПР
И
КР
Д
Д
Д
Ц
,
,
,
,
,
,
1
1
0
), 
bu erda: 
Ц
- boylik (yoki real kassa qoldiqlari), import xaridi, foiz stavkasi 
samarasi orqali talabga ta‘sir etuvchi narxlar darajasining o‗zgarishi; 
Д
0 
- joriy shaxsiy ixtiyoridagi daromad (ish haqi, renta, foiz, dividend, transport 
to‗lovlari va boshqalar),%; 
Д
-1 
- o‗tgan yilgi daromad (shaxsiy boylik hajmi, likvidli qoldiqlar hajmi, 
yashash joylari bilan ta‘minlanganlik); 
Д
+1 
- kelgusida kutilayotgan daromadlar (kutilayotgan inflyatsiya yoki 
deflyatsiyani hisobga olgan holda real daromadlar); 
KП
- iste‘molchilarning kredit qarzlari; 
И
- jismoniy shaxslarga soliqning darajasi; 
ПР
- kredit foiz stavkalarining o‗zgarishi. 
Uzoq muddatli modellarga aholi soni, jinsi yoki tarkibining o‗zgarishi omilini 
qo‗shish mumkin. 
Qisqa muddatli prognozga Keynscha variantdan foydalanish mumkin: 
C
n
=
f
(
D
0
). 
Ya‘ni, o‗zgarmas narxlarda qisqa muddatli davrda IT faqat joriy yildagi 
shaxsiy ixtiyoridagi daromadga bog‗liq bo‗ladi. 
Turli davlatlarda milliy iqtisodiyot ko‗rinishiga va boshqaruvda qo‗llaniladigan 
nazariy tamoyillarga qarab bir-biridan omillarning to‗plami bilan farqlanuvchi 
shaxsiy iste‘mol xarajatlari (shaxsiy iste‘mol) modeli yoki IT modeli ishlab chiqiladi. 
Misol sifatida AQShda ishlab chiqilgan makroiqtisodiy chiziqli modelni 
ko‗rish mumkin: 
S
=0,47+0,999
S
-1
+0,17
Y
-1
-7,134
PC
, 
bu erda: 
C
- shaxsiy iste‘mol, mlrd. dollar (o‗zgarmas narxlarda); 

---

95 
C
-1 
- o‗tgan (bazis) yildagi shaxsiy iste‘mol; 
Y
-1 
- bazis yildagi MD; 
PC
- shaxsiy iste‘mol tovarlarining narxlar indeksi. 
AQShning deyarli barqaror yuqori rivojlangan tizimida MDning o‗sishi oddiy 
ekstrapolyatsiya usuli orqali MD trendidan foydalanishi bilan aniqlanadi va u 
yetarlicha mavjud omil bo‗lib chiqadi.