O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza

 

---

236 
11.3. Investitsiya loyihasini moliyalashtirishga qabul qilish mexanizmi
Ekspertiza loyihaning barcha tomonlarini va oqibatlarni aniq ko‘rsatib beradi. 
Bu bosqichda loyihaning joriy qismi asoslari yaratiladi. Ekspertiza bosqichida 
qabul qilingan loyiha rejasi uni samaradorligini baholashda hisoblanadi.
Loyihaning ekspertiza bosqichi vazifasi bu loyiha qiymatini ijobiy va salbiy 
tomonlarining oqibatlarining diqqat e‘tiborga olib aniqlashdan iborat bo‘ladi. 
Ekspertiza loyihadagi daromad va xarajatlarini aniq ko‘rsatib chiqishdan iboratdir, 
uni texnik rejasi va nihoyaga etganlik darajasi, atrof-muhitga ta‘sirini, tijorat 
bo‘yicha kelajagini, bozor talabi bilan birga va loyiha maqsulotiga bo‘lgan talabni; 
loyihaning umumiy oqibatlarini milliy taraqqiyot va iqtisodiy taxmini; loyihani 
amalga oshiruvchi korxona moliyaviy ahvolicha loyihaning ta‘sirini moliyaviy 
tahlili; loyiha mahalliy sharoitlarga qanday darajada ijtimoiy ta‘sir ko‘rsatishini, 
loyihadan keladigan foydaning taqsimlanishini uning madaniyati va oddiyligi; 
ma‘muriy tashkiliy tahlil, loyihaga rahbarlik qilish, ishga tushirish, o‘qitish va 
texnik yordam ko‘rsatish imkoniyatlari bilan birgalikda amalga oshariladi. 
Loyiha rejasi muvozanatlashgan muhandislik va texnik qoidalarga asoslangan 
bo‘lishi, ular esa ushbu loyihani kasb andozalariga, uni bajarilishi uchun javobgar 
tashkilotga va loyihaga mo‘ljal qilgan davrga to‘g‘ri kelishi kerak. Texnologiya 
boshqa vaziyatlarda muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin bo‘lgan yondashuvni aks 
ettirishi, yoki bo‘lmasa innovatsion bo‘lishi mumkin, agar yangi yondashuvni 
potentsial ustuvorligi riski yuqori bo‘lsa.
Ekspertiza bosqichi davrida quyidagi texnik omillar tahlil qilinadi:
-
loyihaning tashkiliy bo‘laklarini o‘lchamlari va ularning o‘zaro 
munosabatlari; 
-
loyiha uchun ajratilgan jarayonlar, dastgohlari va texnik tizmlari 
ishonchliligi; 
-
loyiha uchun zarur bo‘lgan resurslarga erishish imkoni va sifati, ishchi 
kuchi va rahbar hodimlarining malakasi;

---

237 
-
servis saviyasi va amaldagi loyihani ish holati ishlatadigan mikrotarkibni 
ishonchliligi; 
-
loyihani amalga oshirish va ishlatilishida taklif etilgan usullar;
-
bitimlar tizimi protsedurasi, materiallarni sotib olish, ishlab chiqarish 
quvvati va xizmatlar mexanizmi; 
-
loyiha natijalari olishishi bosqichlari, ularni amalgi oshirish jadvalini 
bajara olishi, ularni muddati va manfaatdor shaxslarni loyiha ustidagi ishlarni 
ishtirok etishdagi xohishi. 
Kreditni rasmiylashtirish jarayoni o‘z ichiga: kredit olishga oid 
buyurtmanomaning ko‘rib chiqilishi va bo‘lg‘usi qarz oluvchining huquqiy 
maqomini aniqlash maqsadida uning o‘rganilishini; qarz oluvchining moliyaviy 
holati tahlilini va kreditga qobilligini baholashni; kreditlanayotgan loyihaning 
ekspertizasining o‘tkazilishini hamda kredit shartnomasini rasmiylashtirish va 
tuzishni oladi. 
Kreditni rasmiylashtirish tartibi kredit olishga oid buyurtmanomani ko‘rib 
chiqishdan boshlanadi. Kredit buyurtmanomasida quyidagilar ko‘rsatiladi: qarz 
oluvchi to‘g‘risidagi ma‘lumotlar; so‘ralayotgan summaning belgilanishi va 
loyihaning maqsadi; kredit berish muddati; kreditlash ob‘ektining qoplash 
muddati; kredit va unga oid foizlarni berish va so‘ndirish muddatlari; agar kredit 
qiymatliklar garovi ostida berilayotgan bo‘lsa, kreditni ta‘minlash sifatida garovga 
qo‘yilayotgan qiymatliklar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar; boshqa banklarda ochilgan 
bank hisobraqamlari haqidagi ma‘lumotlar; boshqa korxonalarning kapitalida 
qatnashish haqida ma‘lumotlar.
Kredit ishlab chiqaruvchi kuchlarni rag‘batlantiradi, ilmiy texnika yutuqlari 
asosidagi qayta ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kapital mablag‘larning 
shakllanishini tezlashtiradi.
Investitsiya loyihalarini kreditlash keng shakllarda tasavvur etiladi. Ularni 
kreditlashda kredit munosabatlarining sub‘ektlari va ob‘ektlariga, foiz stavkasiga 
va kreditning harakat doirasiga qarab kreditning quyidagi shakllari qo‘llaniladi. 
Bular davlat krediti, bank krediti, iste‘mol krediti, tijorat krediti, xalqaro kredit. 

---

238 
Davlat krediti kredit munosabatlarida bevosita davlatning ishtiroki bilan 
xususiyatlanadi. Kichik biznes taraqqiyoti uchun davlat krediti davlat byudjetidan 
ustuvor investitsion loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha tasdiqlangan dasturlar 
asosida beriladi. Bank krediti - iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit 
munosabatlarining shakllaridan biridir. Uning ob‘ekti pul mablag‘larini bevosita 
ssudaga berish jarayoni hisoblanadi. Ular muddatiga ko‘ra qisqa, o‘rta va uzoq 
muddatli kreditlarga bo‘linadi. Hozirda kichik biznes investitsiya loyihalarini 
kreditlashda bank kreditlarining hissasi ortib bormoqda. Iste‘mol krediti - 
kreditning maqsadi bilan boshqa kredit shakllaridan farq qiladi. U aholining 
iste‘mol ehtiyojlarini qondirishga mo‘ljallanadi. Bunda kredit tovar yoki pul 
shaklida berilishi mumkin. Tijorat krediti - kredit munosabatlari vujudga 
kelishining birinchi shakllaridan bo‘lib, veksel muomalasini vujudga keltirgan va 
naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishiga yordam bergan. Tijorat krediti 
faqatgina tovar shaklida beriladi. Tovarni kreditga sotish ishlab chiqarish 
jarayonining uzluksizligiga yordamlashadi va foyda ko‘payishini ta‘minlaydi. 
Xalqaro kredit - davlat, shu davlatning banki, huquqiy shaxsi tomonidan, boshqa 
davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va to‘lovlilik 
asosida berilgan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar 
ishtirok etgan munosabatlarda pul shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar 
shaklida bo‘lishi mumkin.
Kreditlash jarayonining uchinchi bosqichida kredit shartnomasi, garov, 
kafolat shartnomalari, kreditni sug‘urtalash ishlari olib boriladi. Kredit olish uchun 
qarz oluvchilar bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadilar: kreditga ariza; qarz 
oluvchining bank hisob varag‘iga pul tushumlari (pul oqimlari) prognozi albatta 
ko‘rsatilgan biznes-reja; davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) organi 
tasdiqlagan, oxirgi hisobot davri uchun buxgalteriya balansi; debitorlik va 
kreditorlik qarzi to‘g‘risida ma‘lumotnoma, shuningdek 90 kundan oshgan qarz 
uchun solishtirish dalolatnomasi; moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot, bundan 
dehqon xo‘jaliklari mustasno; kredit qaytarilishini ta‘minlash shakllaridan biri.

---

239 
Kredit shartnomasi qarz munosabatlarining o‘ziga xos, mustaqil turidir va 
uning o‘ziga xos asosiy talablari mavjud. Bular: kredit maqsadli bo‘lishi shart; 
kreditning yig‘indisi aniq belgilangan bo‘lishi kerak; kreditning qoplash tartibi 
aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim; kreditning muddati ko‘rsatilishi shart; kredit 
berganligi uchun bank oladigan haq ko‘rsatilish shart.
Kredit shartnomasida ikki tomonning (bank va qarz oluvchi) huquq va 
majburiyatlari ko‘rsatiladi. ―Kredit shartnomasining shartlari tarkibiga ko‘chmas 
mulk garov sifatida kiritilgan bo‘lsa, u holda bunday shartnoma notarial 
tasdiqlangan va tegishli tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lishi kerak‖
1
.
Qarzni qaytarmaslikning oldini olish maqsadida qarz oluvchi bankka quyidagi 
ta‘minot turlarini taqdim etadi: mulk yoki qimmatli qog‘ozlar garovi; bank yoki 
sug‘urta tashkilotining kafolati; uchinchi shaxsning kafilligi; sug‘urta 
kompaniyasining qarz oluvchi tomonidan kredit to‘lanmasligi xatarini sug‘urta 
qilish to‘g‘risidagi sug‘urta varaqasi; mahalla, qishloq yoki ovul fuqarolari 
yig‘inining kafolati. 
Xullas, kredit shartnomasi bank uchun ham, qarz oluvchi uchun ham juda 
muhim va mas‘uliyatli hujjatdir. Shu sababli u belgilangan qoidalarning 
hammasiga amal qilgan holda tuzilishi kerak.
Kreditlash jarayoning to‘rtinchi bosqichida bankda qarz oluvchi uchun 
maxsus schet ochiladi va kredit mazkur schetga o‘tkaziladi.
Va, nihoyat, kreditlash jarayonining beshinchi bosqichida berilgan kreditning 
ishlatilishi ustidan monitoring ishlari olib boriladi. Kredit berilgan paytdan 
boshlab, qarz oluvchining kreditga layoqatliligini tahlil etishdan kam ahamiyatga 
ega bo‘lmagan kredit monitoringi jarayoni boshlanadi. Afsuski, kreditorlar orasida 
kredit shartnomasi imzolangan, ssuda hisob-raqami ochilgan, pullar tegishli joyga 
o‘tkazilgan, endi engil nafas olib, ssudani qoplash muddati etib kelguncha kredit 
jildini uzoqroqqa olib qo‘yish mumkin, deguvchilar ham yo‘q emas.
Kredit olgan bank mijozlari o‘z qonun va qoidalariga ega bo‘lgan bozor 
muhitida, eng kuchli, aqlli va faol xo‘jalik sub‘ektlari yutib chiqadigan 
1
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. 270-271-moddalar. 

---

240 
raqobatchilik sharoitida faoliyat yuritadilar. To‘g‘ri rivojlanish strategiyasini tanlab 
olmagan, bozor sharoitlariga moslashmagan korxonalar o‘z pozitsiyalarini boy 
beradilar. Kredit berilgan paytda rivojlanish istiqboliga ega bo‘lgan ssuda oluvchi 
bir necha oydan so‘ng ob‘ektiv va sub‘ektiv omillar ta‘sirida qiyin moliyaviy 
ahvolga tushib qolishi mumkin. Natijada bank kreditining qaytarilmasligi xavfi 
yuzaga kelishi mumkin. Tijorat banklarining ssuda operatsiyalari muqarrar 
ravishda kredit foizlari va boshqa turdagi tavakkalchiliklar bilan bog‘liq. Bunday 
paytda, kredit inspektorining ssuda holatini, uning butun muddati davomida 
doimiy ravishda nazorat qilib borishi, o‘z vaqtida yuzaga kelayotgan 
muammolardan darak beruvchi «signal»larni aniqlashi juda muhim ahamiyatga 
ega. Muammoli ssuda birdaniga yuzaga kelmaydi. Tajribali moliyachi tashvishli 
«signal»larni mijozning ssudani qaytara olmasligi yaqqol namoyon bo‘lishidan 
ancha oldin ilg‘ab olishi mumkin. Bundan tashqari, mijozning moliyaviy 
simptomlarini ular og‘ir, surunkali kasallikka aylanmasdan ilgari, ya‘ni 
boshlang‘ich davrida bartaraf etish mumkin. 
Kredit monitoringi ssuda ahvolini nazorat qilishi, uning maqomidagi 
o‘zgarishlarni va tegishli choralarni ko‘rish tizimini ko‘zda tutadi. Uning maqsadi 
asosiy qarz va u bo‘yicha hisoblangan foizlarning o‘z muddatida qoplanishini 
ta‘minlashdan iborat. Shuningdek, mazkur monitoringning yana bir muhim tomoni 
kreditni qoplashning ikkilamchi manbai - uning qaytarilishi ta‘minotini tekshirish 
hisoblanadi. Agar ta‘minot mulk garovidan iborat bo‘lsa, bank xodimlari bunday 
mulkning mavjudligi, maqbulligi, etarliligi, sifati, saqlash sharoitlarini (iloji 
boricha har oyda) muntazam ravishda tekshirib borishlari zarur.