O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti biznes moliyasi

«Zenit», f. st.
«Super», f. st.
Narx (bir vaqtning o‘zida	20 000	25 000
to‘lanadi)
Har yilgi tejamkorlik:
Yil 1	4 000	8 000
2	6 000	6 000
3	6 000	5 000
4	7 000	6 000
5	6 000	8 000

Mohiyatan, har yilgi tejashlar - bu muqobil tarzda kirib kelayotgan pul oqimlaridir. Agar investitsiya amalga oshirilmaganda chiqib ketayotgan pul oqimlarida aylangan va tejalgan mablag‘larni o‘z ichiga olgan bo‘lardi.

Mazkur presslardan qaysi birini sotib olish kerak (moliyalashtirish xarajatlari doimiy va bir yilda 12 % ni tashkil qilish sharti bilan)?

Yechim
Har bir model uchun NPV qiymati:

	«Zenit», f. st.	«Super», f. st.
Pul oqimlarining keltirilgan qiymati
Yil 0	(20 000)	(25 000)
1	4000	8000
	= 3572	= 7143
	1 + 0,12	1 + 0,12
2	6000	6000
	- = 4783	= = 4783
	(1 + 0,12)2	(1 + 0,12)2
3	6000	5000
	= = 42/1	= = 3559
	(1 + 0,12)3	(1 + 0,12)3
4	7000	6000
	= = 4449	= 3813
	(1 + 0,12)4	(1 + 0,12)4
5	6000	8000
	= 3404	= 4539
	(1 + 0,12)5	(1 + 0,12)5
	479	(1 163)

1. misolda ko‘rsatilgan kelgusi pul oqimlarini ularning keltirilgan qiymatiga konvertatsiya qilish jarayoni diskontlashtirish deyiladi.

   
   

Kompaniya uchun “Zenit” markali pressni sotib olishi ma'qul, chunki bu marka kompaniyaning aktivlari qiymatiga ijobiy ta‘sir qiladi. Shu bilan birga —Super” markali pressning ta'siri salbiydir. Kompaniya bozorda hatto bitta —Super” markali press sotilganda ham uni sotib olishga tayyor emas. Chunki bu press kompaniya aktivlariga zarar keltiradi.

Aytish mumkinki, —Super” markali press sotib olingandan so‘ng kompaniya qiymati tushib ketadi. Agar 23 837 f. st.dan past narxga (diskontlashgan omonatlar summasi) kelishilsa, moliyalashtirishga ketgan xarajatlar hisobga olinsa, unda yillik tejash summasi stanok sotib olish bilan bog‘liq xarajatlarni oqlaydi.
Shundan kelib chiqib —Zenit— uchun 20 479 f. st.gacha miqdorda pul to‘langanda investitsiya baribir daromadli bo‘lib qoladi.
Qayd etish lozimki, dastlabki investitsiyaning miqdori bevosita qaror qabul qilishga ta‘sir qilmaydi (agar ma‘lum holatda NPV hisob- kitob qilishda uning ishlatilishi e‘tiborga olinmasa), faqat NPVning miqdori ahamiyatlidir. Shunday qilib, agar “Super” markali press uchun NPVning ijobiy qiymati 480 f. st.ni tashkil qilgan bo‘lsa, unda bu marka —Zenit” markali pressdan ko‘ra sotib olishda ustuvor bo‘ladi. Investitsiya va NPV qiymati o‘rtasidagi nisbati loyihalar o‘rtasida raqobat bo‘lib, investitsiyalanayotgan mablag‘larda taqchillik sezilsa hisobga olish lozim. Masalaning mazkur jihatini boshqa bobda ko‘rib chiqamiz.

2. 
   
   misol.
   

Kompaniya dastlabki qo‘yilma summasi 35 000 f. st.ni tashkil qilgan investitsiyaviy imkoniyat bilan duch keldi. Mazkur summa kompaniyaga keyingi 5 yil davomida har bir yilning ohirida 10 000 f. st. miqdorida kiritilayotgan pul oqimini o‘zlashtirishga imkon berishi mumkin. Kompaniyaning moliyalashtirish bilan bog‘liq xarajatlari bir yilda 10%ni tashkil qiladi.

Loyihaning NPVsi qanday?
Yechim
Agar biz koeffitsiyentlarni diskontlashtirish jadvalini qo‘llab pul oqimlarini diskontlashtirsak hisob-kitob quyidagicha bo‘lar edi:
(10 000 x 0,909)+(10 000 x 0,826)+(10 000 x 0,751)+(10 000 x 0,683)+(10 000 x 0,621)
Bu quyidagicha yozilishi mumkin:
10 000(0,909 + 0,826 + 0,751 + 0,683 + 0,621),
Qavs ichidagi raqamlar - stavka 10 % bo‘lganda besh yil davomida bir yilda 1 f.stdan har yilgi pul oqimlari uchun diskontlash koeffitsiyentlaridir.
Bunday holatlarda hisob-kitobni ma‘lum davrlar uchun va diskontning turli stavkalari bo‘yicha diskontlashtirish koeffitsiyentini aks ettiruvchi jadvallar asosida olib borish oson kechadi. Mazkur jadvallardan erkin foydalanish imkoniyati mavjud. Bunday jadvallar annuitet jadvallari (annuity tables) nomi bilan mashhur.
Agar mazkur jadval bo‘lmasa, siz quyidagi formula asosida annuitetning tegishli koeffitsiyentini oson chiqarishingiz mumkin:
1
г (1 + r) n
Bu yerda r - har yilgi foiz stavkasi (diskont stavkasi), n - yillar muddati, bu davrda annuitet saqlanib boradi.
Jadvalga muvofiq, stavka 10% bo‘lgan besh yillik davr uchun annuitet koeffitsiyenti (annuityfactor) 3,791 ni tashkil qilgan. (Mazkur miqdor aylantirish natijasida diskontlashning beshta koeffitsiyentini summasidan farqlanadi).
Shunday qilib, investitsiyaviy imkoniyatning NPVsi quyidagicha: -35 000f.st. + (10000f.st. x 3,791) = 2 910f.st.
Annuitet jadvallari va koeffitsiyentlarini ishlatish
N ning bir qator qiymatlari uchun 1/(1+r)n diskontlash koeffitsiyentlari bo‘lgan jadvallardan foydalanish imkoniyati mavjud. E‘tibor berish kerakki, diskontlash uchun jadvallarni ishlatish shart emas. Hisob-kitoblar yuqorida bayon qilingan tamoyillardan kelib chiqib amalga oshirilishi mumkin.
Ba‘zida investitsiyalar bir xildagi bir qator har yillik pul oqimlarini (annuitet [annuity] nomi bilan mashhur) va diskontning doimiy stavkasini nazarda tutadi. Bunday holatlarda mazkur pul oqimlarining keltirilgan qiymatini osonlikcha hisoblasa bo‘ladi.
Qayd etish lozimki, barqaror pul oqimlarini (annuitetlarni) shakllantiruvchi investitsiyalar amalda juda kam uchraydi.
Qanday qilib ijobiy NPV aksiyadorlar farovonligini oshishiga olib keladi. Kimnidir oqilona fikriga qaraganda, yaxshi investitsiyalarning mohiyati aktivlarni o‘z qiymatidan past narxda sotib olishdan iborat. Bunday harakatlar so‘zsiz kompaniya qiymatini oshiradi. “Zenit” pressini sotib olishga o‘xshash holatdarda investitsion imkoniyatlarni baholashda quyidagi savol tug‘iladi: “Zenit” loyihasidan kelgusida olinadigan foyda —Seagull plc” kompaniya uchun naqadar qimmatli? Ko‘rinib turibdiki, bo‘lajak foydalar - joriy operatsiyalarga ketgan xarajatlarning potentsial iqtisodidir (birinchi yilda 4 000 f st, ikkinchi yilda 6 000 f. st.).
Bo‘lajak ustuvorliklar aktivlar qiymatidan oshib ketishini (20 000 f. st.), baholay olish uchun ularni qandaydir baholash lozim.
Ustuvorliklarni oqilona baholash uchun ularni kelajakda namoyon bo‘lgan paytida diskontlashtirish va diskontlashgan qiymatlarni jamlash lozim. Shunday qilib, NPV - kompaniya aksiyadorlar uchun qiymatni oshirishga intilish sharti bilan investitsion qarorlarni qabul qilishning mutlaq ratsional metodikasidir.