Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Nazorat savollari 
 
1.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelining mazmuni. 
2.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelining ishlab chiqilishi. 
3.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelining qo‘llanish xususiyat-
lari. 
4.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelining afzalliklari. 
5.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelining kamchiliklari. 
6.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelining investorlar uchun 
ahamiyatli jihatlari. 
7.
Moliyaviy aktivlarni baholash modelini mamlakatmizda 
qo‘llash imkoniyatlari. 
 
 

---

- 
197 - 
 
 
 
XIV BOB. MOLIYAVIY AKTIVLAR 
 DAROMADLILIGINI BAHOLASH 
 
14.1. Moliyaviy aktivlarning mohiyati va
tasniflanishi 
Pul mablagʻlarining vaqt boʻyicha qiymati konsepsiyasidan kelib 
chiqqan holda pul oqimlari tavsifini belgilash korxonalar moliyaviy-
xoʻjalik faoliyatining ajralmas qismi boʻlgan turli xil moliyaviy 
aktivlar bilan operatsiyalar samaradorligini tahlil qilishning bazaviy 
asoslariga tayanadi. 
Xususiy yoki qarz kapitalini jalb qilish, boʻsh pul mablagʻlarini 
daromad olish maqsadida joylashtirish, boshqa kompaniyalar 
kapitalida ishtirok etish va boshqa shu kabi uzoq muddatli 
operatsiyalar oʻtkazish korporativ moliyani boshqarish sohasida 
malakali mutaxassislar tayyorlashda amaliyotda foydalaniladigan 
moliyaviy instrumentlar mohiyatini chuqur anglash, ularni tahlil 
qilishning nazariy-metodologik tamoyillari va metodlarini bilish talab 
etiladi. 
Bunday operatsiyalarning maqsadi turli xil boʻlishiga 
qaramasdan, ularni oʻzining iqtisodiy mohiyatiga koʻra ikkita 
kategoriyaga – aktiv (turli xil moliyaviy aktivlarga mablagʻlarni 
joylashtirish) va passiv (korxona moliyaviy-xoʻjalik faoliyatini zarur 
moliyaviy resurslar bilan ta’minlash)ga boʻlish mumkin.
Mazkur bobda bevosita daromad olishga qaratilgan moliyaviy 
aktivlar xususida toʻxtalib oʻtamiz. Iqtisodiyotda va korxonalar 
moliyaviy-xoʻjalik faoliyatida muhim rol oʻynovchi uzoq muddatli 
moliyaviy instrumentlarning asosiy turlari aksiyalar va obligatsiyalar 
hisoblanadi. Aksariyat holatlarda ular bilan oʻtkaziladigan 
operatsiyalar samaradorligini baholash metodlari va koʻrsatkichlariga 
e’tibor qaratiladi. Shu oʻrinda ta’kidlash kerakki, keltirib oʻtiladigan 

---

- 
198 - 
metodlar va modellarni har qanday moliyaviy aktivga nisbatan 
qoʻllash mumkin. 
Moddiy shaklga ega obyektlardan farqli ravishda moliyaviy 
aktivlar hujjatli yoki elektron (hujjatsiz) koʻrinishda amal qiluvchi 
bitimlarni oʻzida aks ettiradi. Bunday bitimlarga misol sifatida tijorat 
banklariga joylashtirilgan depozitlar yoki investitsiya va pensiya 
fondlari paylarini sotib olish haqidagi shartnomalar, sugʻurta polislari, 
turli xil qimmatli qogʻozlar va boshqalarni keltirish mumkin. 
Bunday bitimlarning xilma-xilligiga qaramasdan, ularning 
umumiy xususiyati egalik qiluvchi shaxs (xaridor) uchun ular 
investitsiyalash obyekti hisoblanishida namoyon boʻladi hamda 
ifodalash uchun maxsus 
moliyaviy aktiv
atamasidan foydalaniladi. 
Qayd etib oʻtilganidek, moliyaviy aktivlar mulkchilik shakliga 
bogʻliq holda mulkiy huquqni (masalan aksiyalar) yoki qarz munosa-
batlari boʻyicha mulkiy huquqni (masalan, davlat va korporativ 
obligatsiyalar, bank depozitlari, depozit va jamgʻarma sertifikatlari, 
veksellar va boshqalar) tasdiqlovchi hujjatlar yoki bitimlarni oʻzida 
aks ettiradi. 
Moliyaviy aktivlarning iqtisodiy mohiyatini anglatuvchi eng 
muhim xususiyat ularning daromad keltirishi hisoblanadi. Bu mulkdor 
uchun uning kapitali vazifasini bajaradi. Lekin bunday kapital real 
kapitaldan farqli ravishda ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok 
etmaydi. 
Moliyaviy aktivlarning muhim oʻziga xos xususiyatlari sifatida 
huquqiy tan olinishi, muomalada boʻlishi 
(erkin oldi-sotdi obyekti 
sifatida bozorda amal qilishi)
, aniq standartlarga ega boʻlishi 
(qonun-
chilik bilan belgilangan majburiy rekvizitlarga egaligi)
, likvidliligi 
(pulga aylanish qobiliyatiga egaligi), 
riskliligi 
(kutiladigan daromad 
miqdorini har doim ham aniq belgilash imkonining mavjud emasligi) 
kabilarni keltirish mumkin. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda moliyaviy aktiv 
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin. 
Moliyaviy aktiv 
– bu 
pullik qiymatga ega, mulkiy huquqni oʻzida ifodalovchi, bozorda 
mustaqil muomalada boʻladigan, oldi-sotdi yoki boshqa bitimlar 

---

- 
199 - 
obyekti boʻla oladigan, shuningdek, daromad olish manbasi sifatida 
xizmat qiluvchi hujjat yoki bitim hisoblanadi.
Moliyaviy aktivlarni bozorda bajaradigan funksiyalariga qarab 
ikkita katta guruh: pul bozori instrumentlari (muomalada boʻlish vaqti 
bir yildan oshmaydigan moliyaviy instrumentlar) va kapital bozori 
instrumentlari (bir yildan ortiq muddatda muomalada boʻladigan 
moliyaviy instrumentlar)ga boʻlish mumkin. 
Ifodalaydigan iqtisodiy mohiyatiga bogʻliq ravishda 
qarz 
(obligatsiyalar, depozitlar va depozit sertifikatlari, veksellar, bank 
kreditlari)
, ulush 
(oddiy va imtiyozli aksiyalar) 
va hosilaviy
(fyucherslar, opsionlar, forvardlar, svoplar, varrantlar) munosabatlarni 
anglatuvchi moliyaviy instrumentlarni ajratib koʻrsatish mumkin. 
Moliyaviy aktivlarni muomalada boʻlish muddatiga koʻra qisqa 
muddatli, oʻrta muddatli, uzoq muddatli va muddatsiz moliyaviy 
aktivlarga boʻlish mumkin. 
Moliyaviy aktivlarni daromadlar shakllanishi va toʻlanishi 
mexanizmiga koʻra 
qat’iy belgilangan
(imtiyozli aksiyalar, 
obligatsiyalar, depozitlar va jamgʻarma sertifikatlari, veksellar, bank 
kreditlari va boshqalar), 
suzib
yuruvchi
(qarz instrumentlarining ayrim 
turlari, masalan suzib yuruvchi kupon stavkalariga ega obligatsiyalar) 
va 
oʻzgaruvchan daromadga ega
(oddiy aksiyalar, fyucherslar, 
opsionlar va boshqalar) aktivlarga boʻlish mumkin. 
Risklilik darajasiga koʻra 
risksiz 
(daromad ololmaslik va 
qoʻyilgan kapitalni yoʻqotish riskining rasmiy jihatdan yoʻqligi)
, 
oʻrtacha riskli 
(risk darajasi oʻrtacha bozor riskiga oʻzaro mos keladi)
 
va
yuqori riskli 
(daromad olish ehtimoli kam, boshqa tomondan 
yuqori daromad ham olish mumkin boʻlgan)
 
moliyaviy aktivlarni 
ajratib koʻrsatish mumkin. 
Muomala tavsifiga koʻra moliyaviy aktivlarni 
bozor
(erkin 
muomalada va fond bozorlarida oldi-sotdi obyekti hisoblanuvchi 
moliyaviy aktivlar) va nobozor (erkin oldi-sotdi obyekti hisoblanmay-
digan, masalan bank depozitlari, sugʻurta polislari va boshqalar) 
aktivlarga ajratish mumkin. 

---

- 
200 - 
Umuman moliyaviy aktivlarni boshqa belgilariga koʻra ham 
tasniflash mumkin. 
Moliyaviy aktivlar investitsiyalashda eng likvidli aktivlar 
hisoblanadi. Lekin bunday aktivlar bahosi ularning nominal yoki 
haqiqiy qiymatidan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Bunda 
moliyaviy aktivlarga qoʻyilmalarning yuqori risklar bilan bogʻliqligini 
ham hisobga olish lozim. 
Hozirgi vaqtda investitsiyalash uchun obyekt sifatida qatnashishi 
mumkin boʻlgan koʻplab moliyaviy instrumentlar turlari amal qiladi. 
Lekin bugungi kun tajribasi bunday qoʻyilmalar orasida qimmatli 
qogʻozlarning yuqori ulushga ega ekanligini koʻrsatib turibdi.
Moliyaviy aktivlar bilan operatsiyalar oʻtkazish ularning son va 
sifat jihatdan muhim tavsifini ifodalovchi