O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ko‘rsatkichlar
Hisobot davrida Yil boshidan smeta bo‘yicha farqi + ,- smeta bo‘yicha farqi + ,- Brigadirning hisoboti Asosiy xomashyo va materiallar 43000 -1000 134000 1200 Mehnat sarflari 214000 2400 588300 8400 Yordamchi materiallar 18500 -300 40000 -800 Тexnologiya uchun energiya 9800 350 29400 2500 Boshqalar 3400 100 5400 400 Jami 288700 1550 777100 11700 Ishlab chiqarish sexining boshlig‘iga hisobot 1-brigada 288700 1550 777100 11700 2-brigada 214500 1120 628200 8900 ------- ---------- ----------- ----------- ----------- - Brigadalar bo‘yicha jami 887800 2460 2753800 26000 Umumsex sarflari: Sex ustalarining mehnat xaqi ajratmalari bilan 126000 0 700000 0 Uskunalarning eskirishi 104000 0 308000 0 Elekt energiya sarflari 35000 2600 104500 6400 Sexni tozalash sarfi 18900 -670 83500 -3000 Jami 1171700 -4390 3949800 29400 Subyektning bosh menedjeriga hisobot Ishlab chiqarish sexi 1171700 -4390 3949800 29400 Quyish sexi 893500 -1900 3026790 2300 Yig‘uv sexi 1347900 5800 4873200 19800 ------- --------- --------- ----------- ---------- Sexlar bo‘yicha jami 4616100 4390 16155790 4280 Umumxo‘jalik sarflari: Imoratlarning eskirishi 35000 0 165000 0 Isitish va yoritish 84000 150 213000 4780 Ma‘muriyatning mehnat xaqi 235000 12300 487600 45780 Subyekt bo‘yicha sarflarning jami 4970100 18190 17021390 93360 Ushbu hisobotlardan ko‘rinib turibdiki, har xil boshqaruv pog‘onalaridagi xarajat markazlarining hisobotlari o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik mavjud. Misol tariqasida ko‘rayotgan subyektda boshqaruv uchta pog‘onadan tashkil topgan: brigadirlar tomonidan nazorat qilinadigan brigadalar; sexlarning rahbarlari tomonidan nazorat qilinadigan sexlar; bosh menedjer tomonidan nazorat qilinadigan subyekt. Ushbu menedjer o‘z navbatida ishlab chiqarish bo‘yicha javob beradigan bosh direktorning muoviniga bo‘ysunadi. 212 Ilgari qayd qilganimizdek, yuqori boshqaruv pog‘onalariga taqdim qilinadigan hisobotlar pastki pog‘onaga topshirilgan segmentlar bo‘yicha hisobotlarning yig‘ma nusxasi bo‘lishi mumkin emas. Chunki ushbu sarflar nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlardan tashkil topganligi uchun va pastki boshqaruv pog‘onasida nazorat qilinmaydigan xarajatlarning inkor qilinganligi sababli ushbu hisobotlarning o‘rtasida farqlar vujudga keladi. Lekin shuni ham ta‘kidlash lozimki umuman xarajatlar ularning sodir bo‘lish turlaridan qat‘iy nazar kimningdir tomonidan nazorat qilinadi. Misol, umumxo‘jalik sarflarini sex yoki bo‘limlarning rahbarlari nazorat qila olmaydilar. Ushbu xarajatlarning sarfi ustidan subyektning bosh direktori nazorat o‘rnatadi. Chunki ushbu xarajatlar hamma sex va bo‘limlar uchun umumiy bo‘lganligi sababli bo‘limlarning rahbarlari ularning sarfi ustidan nazorat o‘rnata olmaydilar. Shunga o‘xshash brigadirlar va ustalar nazorat qilishi mumkin bo‘lmagan umumsex yoki umumbo‘lim sarflarining ustidan mazkur sexlar yoki bo‘limlarning rahbarlari nazorat o‘rnatadilar. Bundan tashqari, ayrim holatlarda subyektlarning bosh direktorlari ayrim sex va bo‘limlarning boshliqlarini ularning nazorat qilish doirasidagi ayrim xarajatlarning ustidan nazoratni amalga oshirishdan ozod qilishlari ham mumkin. Misol tariqasida ushbu rahbarlar nazorat qilishi mumkin bo‘lgan xarajatlarning ikki moddasini: elektr quvvatlarining sarfi; telefon xizmatlarining sarfi ko‘rib chiqamiz. Elektr quvatlarining sarfi ustidan nazorat o‘rnatganda menedjerlar eng avvalo ish kunining oxirida xodimlar o‘zlari ishlayotgan mashinalar, uskunalar va kompyuterlarni tokdan ajratishi, ortiqcha priborlarning elektrga ulanmasligini nazorat qiladilar. Тelefon xizmatlarining sarfini nazorat qilish uchun esa ortiqcha so‘zlashuvlarning oldini olish maqsadida yoki kimning gaplashganligini bilish uchun shaharlararo va davlatlararo telefon aloqalarini kodlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu sarflar uncha katta hajmda bo‘lmasa ham ularning ustidan nazorat o‘rnatish tadbirlari qimmatga tushadi, lekin ushbu nazoratni o‘rnatish zarur. Shuning uchun ham ma‘muriyat ushbu sarflarni menedjerlar uchun quyidagi sabablarga muvofiq nazorat qilinmaydigan deb tan olishga majburdirlar: ushbu sarflarning ahamiyati uncha katta emasligi; tejamkorlik shartiga rioya qilish. Misol uchun elekt quvvatini tejashdan olingan naf ushbu nafni olish uchun sarflangan xarajatlardan ortiq bo‘lishi lozim. Chunki bo‘limlarning ichki hisobotlariga asosan nazorat qilinadigan sarflargina qo‘shiladi. Foyda markazlari bo‘yicha tuziladigan hisobotlarning ham asosida nazorat qilish imkoniyati, sharti yotadi. Ushbu hisobot ham boshqaruv pog‘onasiga muvofiq ravishda tuzilgan bo‘lib unda ko‘rsatiladigan foyda markazlari tegishli muomalaviy segmentlar bo‘yicha va hududlar bo‘yicha tashkil qilinadi. Pastki tabaqada joylashgan bo‘limlarning rahbarlari o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarning sotilishi bo‘yicha mas‘uldirlar va ular subyektning bosh direktoriga bo‘ysunadilar. Foyda bo‘yicha hisobot tuzilganda marjinal daromadning pog‘onama-pog‘ona hisoblanishini talab qiladi, chunki ushbu tartib bir tomondan o‘zgaruvchan xarajatlarning ta‘sirini yoritsa ikkinchi tomondan esa yakuniy moliyaviy natijani shakllantiradi. Bundan tashqari, ushbu tartibda yondashish yakuniy foydaning 213 tarkibini tahlil qilishni yengillashtiradi. Natijada har bir ayrim olingan mahsulot va xizmatlarning to‘g‘ri doimiy xarajatlarni qoplashga qo‘shgan hissasini va natijada subyektning olgan umumiy foydasiga qo‘shgan hissasini aniqlashga yordam beradi. Doimiy xarajatlarni qoplashni hisobga olishning ushbu tartibi segmentlarning faoliyatlarini turlari va joylanish hududlari bo‘yicha rentabellik darajasi to‘g‘risidagi axborotlarni foydalanuvchilarga yetkazib beradi. Ushbu holatda ham yuqorida ta‘kidlangan ikkita prinsip (shart)ga rioya qilinadi: boshqaruv pog‘onasiga qarab hisobotning analitik darajasi pasayib boradi; hisobot ko‘rsatkichlarining nomlanishi yo‘qolib boradi. Bo‘limlarning ma‘muriy boshqaruv xarajatlari mahsulot va xizmatlarning turiga taqsimlanmaydi. Chunki ular joylarning doimiy xarajatlari bo‘lganligi uchun olingan umumiy marjinal daromadning summasidan chegiriladi. Ushbu umumiy sarflarga shu joyda joylashgan filial ma‘muriyatining mehnat haqi, imoratlarni asrash va boshqa sarflar kiradi. Boshqa muomalaviy xarajatlarni subyektning o‘zi amalga oshiradi. Ushbu xarajatlar tegishli bo‘lim va filialning xarajatlari summasidan chegiriladi (qoplanadi). 9.7-jadval Boshqaruv pog‘onalarining darajasi sharoitida foyda markazlarining faoliyati bo‘yicha hisobotning shakli (ming so‘m). Ko‘rsatkichlar Yil boshidan Subyekt Subyektdagi Filiallar bo‘yicha bo‘lim Urganch Andijon jami smeta farqi smeta farqi smeta farqi smeta farqi Mahsulotni sotishdan daromad 43000 65 33000 -14 38000 115 114000 66 Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 30000 197 32310 -199 26500 264 88810 231 Yalpi foyda 13000 -132 1310 185 11500 -149 25190 -65 Subyektning muomalaviy xarajatlari - - - - - - 15000 76 Subyektning muomalaviy foydasi 1019 -141 Segmentlar bo‘yicha foyda yuzasidan tuziladigan hisobotning boshqa alternativ varianti ham mavjud bo‘lib ushbu tartibda marjinal daromalning ko‘rsatkichlari o‘rniga segmentlarning yalpi foydasi hisoblanib aniqlanadi. Ushbu hisoblash quyidagi formulaga asosan amalga oshiriladi: F Σ qD Σ -Тm Bu yerda: F Σ - yalpi foyda ; D Σ - yalpi daromad va Тm- mahsulotning tannarxi. Lekin amaliyotda foyda markazlari bo‘yicha hisobotlarni tuzishda ushbu masalalarni chuqurroq yoritish imkoniyatlari mavjud. Ushbu holatlarda hisobot segmentlarining muomalaviy foydalarini yoritishgacha kengaytiriladi va foyda esa segmentlarning olgan yalpi foyda summasidan subyektning muomalaviy xarajatlarini chegirish natijasida topiladi. Bu tartibni joriy qilishda ehtiyot bo‘lish kerak, chunki ayrim hollarda bo‘limlarning xaqiqatda olgan foydasining hajmini noto‘g‘ri ko‘rsatishga va noto‘g‘ri baholashga olib kelishi mumkin. Ushbu muomalaviy xarajatlarni taqsimlashning uchta usuli olimlar va amaliyotchilar tomonidan taklif qilinayapti: 214 1. Тaqsimot bazasi qilib mehnat haqi sarflarini olish; 2. Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan daromadini olish; 3. Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan foydasini olish. Shunday qilib, ushbu usullarni chuqur o‘rganib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: foyda markazlari bo‘yicha hisobot tayyorlayotganda tashkiliy muomalaviy xarajatlarni taqsim qilishning mutanosiblik asosi bu segmentlarning olgan foyda summasidir. Ushbu usul tegishli bo‘limlar faoliyatining samaradorligini buzib ko‘rsatmaydi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|