O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

9.5. Bahoni shakllantirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish 
Mahsulotga sotuv narxini o‘rnatish- subyektning asosiy masalasi va menejerning 
san‘ati hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoni shakllantirishning bir necha 
yondashuvlari mavjud. Birinchi yondashuv- shunday narx qo‘yish kerakki, u 
sotuvchini jalb qilsin; boshqasi- o‘zi uchun ma‘lum narx chegarasini belgilash 
maqsadida raqibning o‘rnatgan narxidan foydalanish; uchinchisi- rentabellik 
pog‘onasini, o‘zgaruvchan xarajatlar va marjinal daromadning qiymatini aniqlash 
uchun mahsulot tannarxi haqidagi ma‘lumotdan foydalanish. 
Хarajat narxi ko‘pchilik tomonidan real narxni belgilashda eng ishonchli yo‘l 
deb ko‘riladi, chunki u narxda foydaning qiymatini aniq shakllantirishga imkon 
beradi. Lekin xarajat narxlari bozor holatini va mazkur bozorda mahsulotning o‘rnini 
va raqobatchilikni hisobga olmaydi. Ko‘pgina ilg‘or kompaniyalar uchta keltirilgan 
yondashuvlarning kombinatsiyalangan usulini qo‘llaydilar. 
Mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarga quyidagi narx va tariflar o‘rnatilishi 
mumkin: sotuvchi va xaridorlar uchun majburiy bo‘lgan- rasmiy, subyektning 
mazkur mahsulotini hamma sotib oluvchilari uchun bir xil bo‘lgan- 
muqobillashtirilgan, sotish-sotib olish dalolatnomasining har birida- kelishuv. Rasmiy 
va muqobillashtiriladigan narxlar jahon bozori narxlari yoki ishlab chiqarishning 
asoslangan xarajatlari asosida o‘rnatiladi. Kelishuv narxlari esa yoki individual 
xarajatlar, yoki foydalanish parametrlari, yoki talab va taklifning o‘zgarishi asosida 
aniqlanadi. Real narxni shakllantirish masalasi hozirgi davrda subyektlarda ishlab 
chiqarishning tushib ketishida ortiqcha quvvatlarning vujudga kelishi, ularni 
ta‘minlash sarflarining oshishi, mehnat unumdorligining pasayishi, inflatsiya va 
qo‘shimcha qiymat solig‘ini hisoblash uslubining mavjudligi uchun qiyinlashgan. 
Subyektning ma‘muriyati iqtisodiy asoslangan narxni o‘rnatish uchun qator 
muammolarni yechishi kerak: qaror qabul qilishda hisobga olinadigan xarajatlarning 
tarkibini asoslash; kalkulatsiya qilish uslubini tanlash; doimiy xarajatlar minimal 
bo‘lgan ishlab chiqarish darajasini o‘rnatish; subyekt foydasining summasini hisoblab 
chiqish. 
Birinchi uchta masala ishlab chiqarish faoliyati haqidagi bobda ko‘rib chiqilgan. 
Subyektning foydasini formula bo‘yicha va foyda bilan ishlab chiqarish hajmining 
o‘zaro aloqasini aks ettiruvchi grafik usuli yordamida hisoblab chiqish mumkin. 
Formula bo‘yicha foydani hisoblash usuli sof foyda tenglamasi va kapitalning 
qaytimiga asoslangan: 
Fond qaytimi x Ustav kapitali 
R 
= 
O‘tgan yil uchun ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning umumiy 
summasi 
x 
100 
bu yerda, R- mahsulot rentabelliginining darajasi. 
Fond (kapital) qaytimining me‘yori
= 
Sof foyda 
Hissadorlik kapitali 

---

200 
Masala. Mazkur sanoat tarmog‘i uchun fond qaytimining o‘rtacha me‘yori 10 %. 
Ustav kapitali- 200 mln. so‘m. Mahsluot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar- 400 
mln. so‘m, shunda rentabellik
R = 
10% x 200000 
x 
100 
= 5 % tashkil etadi. 
400000 
Agar subyektning foydasi hisob narxidan past bo‘lsa. unda narxni kalkulatsiya 
qilishda foydaning o‘rtacha me‘yoridan yoki uning ozmuncha o‘sishini hisobga 
olgandan kelib chiqadi. Inflyatsiya sharoitlarida foydaning o‘rtacha me‘yoriga 
subyektda inflatsiyani kompensatsiya qilish uchun tuzilgan zaxiralarning qiymati 
qo‘shiladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, inflatsiya sharoitlarida va subyektning 
xarajatlarni pasaytirishga qaratilgan qiziqishlari bo‘lmagan paytda formulalarning 
ma‘luomtlari juda muammoli hisoblanadi. 
Narxni o‘rnatishga xarajatlar eng katta ta‘sirni ko‘rsatadi. Хarajatlarning 
tarkibini tanlashda quyidagi formula qo‘llaniladi: 
1. O‘zgaruvchan ishlab chiqarish sarflari + daromad. 
2. Umumiy o‘zgaruvchan sarflar + daromad. 
3. Ishlab chiqarish tannarxi + daromad. 
4. Тo‘liq tannarx + daromad. 
Хarajatlarning ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligi zararsizlikni tahlil qilishda 
o‘rganib chiqilgan. Bu yerda asosiy e‘tibor foydaning ishlab chiqarish hajmiga 
bog‘liqligiga qaratilgan, chunki mahsulotga bo‘lgan narxning o‘zgarishi ishlab 
chiqarish hajmining o‘zgarishi bilan yoki sotishdan olingan yalpi foydaning 
o‘zgarishi bilan bog‘liq. 
Narxlarni, mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar 
va ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa quyidagi 9.5-
chizmada ko‘rsatilgan. 
A. Sotish narxining o‘zgarishi 
B.Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan 
o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi 
Foyda
, m.s. 
Foyda, 
m.s.
80 
80 
60 
60 
40 
40 
20 
20 
500 
1000 
1500 
2000 
2500 
5000 
1000 
1500 
2000 
2500 
Hajmi, dona 
Hajmi, dona 
9.5-chizma. Narxlarni, mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar 
va ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqasi 
Masala. 
Ishlab chiqarishning hajmi- 2000 dona. 
Mahsulot birligining sotish narxi- 150 so‘m. 
Mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar- 100 so‘m. 

---

201 
Doimiy xarajatlar- davr uchun 40 ming so‘m. 
Joriy foyda- 60 ming so‘m (150-100) x 2000-40000) = 60000 so‘m. 
Faraz qilaylik, har bir ko‘rsatkich 10%ga o‘zgardi, unda ma‘lumotlar 
quyidagicha o‘zgaradi. 
Ishlab chiqarishning hajmi- 2200 dona (2000 x 10 % = 200); 
Mahsulot birligining sotish narxi- 165 so‘m (150 x 10% = 15); 
Mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar- 90 so‘m(100 x 10% = 10); 
Doimiy xarajatlar- davr uchun 36 ming so‘m (40 x 10% = 4); 
Hamma o‘zgarishlar natijasidagi joriy foyda ((165-90) x 2200 -36000) = 129000 
so‘m. 
9.5-jadval 
Ko‘rsatkichlarning o‘zgarishidan olingan natija