O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Dj. Ergashxodjaeva, M. S. Qosimova

bozor 
segmentasiyasi
deyiladi. 
Segmentlarga ajratish mezonlarini tanlash ko‘p jihatlardan tovar yoki 
xizmatning turiga, shuningdek korxona bozor faoliyatida hal qilmoqchi bo‘lgan 
masalaga bog‘liq. 
Sanoat tovarlari va keng iste’mol tovarlari uchun tanlov mezonlari bir-biridan 
juda keskin farq qiladi. Rejalashtirish ehtiyojlariga juda mos keladigan maqbul 

---

134 
mezon tovarni bozorda joylashtirish masalalariga umuman to‘g‘ri kelmasligi 
mumkin. Mabodo muayyan mezon xaridorlar o‘rtasida paydo bo‘lgan farqlarni 
izohlab berishga imkon bermasa, unda boshqa mezonni kiritish va to bu farqlarni 
aniqlashga qadar tadqiqotlarni davom ettirish lozim. 
Bozorni segmentlash orqali, xo‘jalik yurituvchi subyekt quyidagi maqsadlarni 
ko‘zlaydi:

iste’molchilarni hoxish va talabini maksimal ravishda hisobga olish; 

tovarni (xizmatni) va firmaning raqobatli ustunligini ta’minlash; 

firmaning harajatlarini optimallashtirish; 

firmaning marketing strategiyasini samaradorligini oshirish; 

raqobatchilardan xolis bo‘lgan segmentlarga ketish. 
Segmentlashning asosiy maqsadi bozordagi hatti-harakatlarni o‘rganib, ularning 
obrazini (modelini) va kelajakdagi ehtiyoj, talablarni tasavvur qilishdan iborat. 
Hozirgi raqobatda yutib chiqishning asosiy sharti yangi, yuqori sifatli tovar va 
kompleks servis texnika xizmatlarni hamda samarali sotish usullarini qo‘llashdan 
iborat bo‘lib qoldi. Ana shu talablar asosida marketing tadqiqotlarining ustuvor turi 
iste’molchilarni o‘rganish va o‘z navbatida bozorni segmentlashdan boshlanadi, 
chunki bozor bir xil subyektlardan tashkil topgan emas. 
8.2. Bozor segmentasiyasining xususiyatlari 
Bozorni segmentlash, bozorni o‘rganishning asosiy usulidir. U yordamida bozor 
(
u
n
i
n
g
t
a
r
k
i
o‘pgina mamlakatlarda daromad bo‘yicha 
uch
guruhga segmentlashdan keng 
o
‘
o
‘
g
‘
o
‘
o
‘
o
‘
o
‘
o
‘
o‘z daromadlarining 80 % iga yaqinini asosiy ehtiyojlarni qondirishga sarflaydilar. 
o
‘
o
‘
-
e
’
ta’kidlab o‘tish lozimki, bozorni segmentlarga ajratish va kishilarni guruhlar bo‘yicha 
o‘rganish o‘z-o‘zidan xech narsa bermaydi, chunki har bir kishi bir guruh emas, balki 

---

135 
O‘rta iste’molchi» tushunchasi xato, chunki faqat takror-takror tasnif natijasigina 
i
s
t
e
’
g
‘
o
‘
o
‘
t
a
’
o
‘
o
‘
m
a
’
Iste’mol bozori va texnik-ishlab chiqarish maqsadidagi mahsulot bozorlarini 
segmentlash, xaridorning sifat marka, narx, reklama, tovar harakati shartlari saqlash 
haqidagi fikrlari asosida amalga oshirilishi mumkin. Bozorning tovar bo‘yicha 
segmentlanishi raqobatchilar uchun sirli bo‘lgan tovar o‘lchamlarini, bu sohadagi 
raqobatchilar faoliyati va yutuqlarini sonini aniqlash imkoniyatini kompaniya va 
firmalarga beradi. Bozor tovarlar bo‘yicha segmentlanganda, shu tovar 
foydalanuvchilarning guruhi, ularning yo‘nalishlari, foydalanish maqsadlari, nisbatan 
ahamiyatli parametrlarini aniqlash imkonini beradi. 
Bozorda iste’molchi o‘zini qanday tutishi, avvalo, uning tovar, narx haqidagi 
tasavvuri, moliyaviy imkoniyatlari, didi, bilim darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Narx 
to‘g‘risidagi qaror qabul qilishda sotuvchining xulq-atvori o‘z faoliyatidan 
kutiladigan samara; vositalar aylanmasi, foydali savdo chegirishlari va assortiment 
samarasiga bog‘liq bo‘ladi. Raqobatchilar xulq-atvori ishlab chiqarilayotgan 
tovarlarga narxlarda, yangi tovarlar chiqarish va ularni sifatini yaxshilashda 
ifodalanadi. Marketingda xaridorlarni segmentasiyasida ishlab chiqarish vositalari va 
iste’mol bozorida ikki xil yondashuv bor. Chunki bu ikki xil bozordagi xaridorlarning 
xulq-atvorlari ham har xildir. 
Ishlab chiqarish vositalari xaridorlar ma’lum bir tovarni korxona faoliyatini va 
bozorni chuqur tahlil qilib, savdodan keladigan nafni aniq bilganlaridan keyingina 
sotib oladilar. Iste’mol buyumlari xaridorlari segmentasiya belgilari juda xilma-xildir, 
bu belgilarni tanlash jarayoni juda murakkabdir.
Geografik belgilar o‘zi ma’muriy chegaralanishini, erni holatiga qarab 
bo‘linishini, iklimiy bo‘linishlarni o‘z ichiga kiritadi. Masalan, xaridor qaysi 
ma’muriy hududiy chegarada ko‘proq joylashgan. Respublikamizda 13 ta hududiy 
bo‘linmalar bor. Bu bo‘linmalar bir-biridan aholini zichligi, soni va ijtimoiy-iqtisodiy 

---

136 
darajasi bo‘yicha farq qiladi. Aholining ham sotib olish imkoniyatlari har xildir. 
Shuningdek, bu hududiy bo‘linmalar erning holatiga qarab ham bir necha guruhlarga 
bo‘linishi mumkin. Masalan, serhosil, sersuv vodiylar, yangi o‘zlashtirilgan erlar, 
dasht, cho‘l, yarim cho‘l zonalari. Xaridorlarni segmentlarga bo‘lishda 
respublikamizda hisobga olinishi zarur bo‘lgan belgilardan yana biri, aholini 
urbanizatsiya darajasidir. YAna hozirgi vaqtda respublika aholisining faqat 40-45 % 
igina shaharlarda yashaydi, qolgan 55-60 % aholi esa qishloqlarda yashaydi. Bu esa 
aholining tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarining xususiyatini aniqlashga ta’sir qiladi.
Demografik ko‘rsatkichlar ham iste’mol buyumlariga bo‘lgan ehtiyojlarni 
shakllanishiga katta ta’sir etadigan faoliyatlardan hisoblanadi. CHunki xaridorlarning 
yoshi o‘zgarishi bilan tovarlarga munosabati o‘zgaradi. Respublikamizda olib 
borilayotgan marketing faoliyatlarida aholi asosan 5 guruhga bo‘linadi: 
*
maktab yoshigacha;
*
maktab yoshida;
*
18-30 yoshgacha;
*
30-50 yoshgacha;
*
50 yosh va undan kattalar. 
Bu bo‘linish respublikamiz aholisini ilmiy-psihologik xususiyatlaridan kelib 
chiqadi. Iste’mol buyumlariga bo‘lgan ehtiyojlarni shakllanishida mamlakatdagi 
oilalarni katta-kichikligi muhim ahamiyatga ega. Marketingda asosan mamlakat 
aholisi oilasining soni bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi: 1-2 kishi, 3-4 kish, 5 va undan 
yuqoriroq. Bu bo‘linish ko‘pgina mamlakatlarda qabul qilingan. 
Marketingni boshqarishda alohida e’tibor berilayotgan segmentasiya belgisi - bu 
xaridorni sotib olishdagi xulq-atvoridagi belgilari hisoblanadi. Filipp Kotler o‘zining 
kitobida bir necha belgilarni ko‘rsatib o‘tadi. Ular quyidagilar: 
Tovarni sotib olish sababiga ko‘ra doimiy, alohida sabablarga ko‘ra. 
Sotib olishdan manfaatiga ko‘ra: sifati, xizmat ko‘rsatish turlari, iqtisod qilish 
uchun. 
Foydalanuvchi sifatidagi o‘rniga qarab: 
*
foydalanmaydigan; 

---

137 
*
oldin foydalangan; 
*
doimiy foydalanuvchi; 
*
yangi foydalanuvchi; 
*
endi foydalanmoqchi bo‘lgan; 
*
tovarlarga bo‘lgan munosabatga qarab. 
Yuqorida aytib o‘tilgan belgilar xaridorni xarakterini to‘la-to‘kis ochib berishga, 
uni tovarga bo‘lgan munosabati va sotib olish imkoniyatini aniqlashga imkoniyatini 
aniqlashga yordam beradi.