Nizomulmulk (1017, Tus - 1092, Nahovand) — Saljuqiylar davlati
arbobi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn Ishoq
at-Tusiyning unvoni – «Nizomulmulk»,
ya‘ni mulkning nizomi, tartibi nomi bilan
shuhrat qozongan. Nishopur va Marvda
o‗qib, voyaga yetgach, Balxga borib, Ali ibn
Shodon xizmatiga kiradi. Saljuqiylar shohi
Alp Arslon saroyida vazirlik mansabigacha
ko‗tariladi. Nizomul-mulk 1072-yili Alp
Arslon o‗ldirilgach, uning o‗g‗li, 17 yoshli
Malikshoh
(1072-1092-yillar)
saroyida
vazirlik qilib, qariyb davlat-ning hamma
ishlarini o‗zi olib borgan. Nizomulmulk
mamlakatda yirik mulkdorlar va qabila
boshliqlarining ayirmachilik (separatistik) harakatlariga qarshi kurashib,
davlatni boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini o‗tkazgan.
1067-yili Bag‗dodda «Nizomiya» aqoid va huquq madrasasini qurdiradi.
1091-yili «Siyosatnoma» («Siyar ul-muluk») asarini yozadi. Unda davlat
boshqaruviga aloqador qariyb hamma qoida va qonunlar, usul va
vositalar, qozi va qozixona ishlari, qo‗shin va sarbozlar, xizmatchi va
shaxsiy sarbozlar masalalari, saroydagi soqchilaru posbonlar vazifalari,
ularning maoshlari, pochta va ayg‗oqchilik (razvedka) ishlari, ularning
moddiy jihatlari, hatto shohning oilaviy ishlari, soliq va xiroj, zakot va
vaqf masalalari ham o‗rin olgan. Asarning asosiy g‗oyasi shundan
iboratki, vazir Nizomulmulk shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va
muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qat‘iy qoida va tartib
o‗rnatishga, amaldorlarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo‗lishga,
mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini
ta‘minlash uchun harakat qilishga da‗vat qiladi. Nizomulmulk Bag‗dod
safari yo‗lida yollangan qotil tig‗idan halok bo‗ladi.
Nizomulmulkning "Siyosatnoma" yoki "Siyar ul-muluk" asari
saljuqiylar sulolasining davlat boshqaruvi sohasidagi siyosiy dasturi
sifatida e‘tiborga sazovor manba bo‗lib, u o‗zbek milliy davlatchiligi
tarixida ham alohida qiymatga ega. Asar IX-X asrlarda hukm surgan
