O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

5. Birja narxlari kotirovkasi 
Aytib o‗tilganidek, birja narx harakatlanishida turli tendensiyalarini 
muvozanatlash mexanizmi hisoblanadi va narxning keskin o‗zgarishini yumshatishga 
xizmat qiladi. Birjaning barqarorlashtiruvchi bu roli narx kotirovkasi – birja narxlari 
haqida turli axborotlar vositasida amalga oshiriladi. Kotirovka ko‗p sonli bitimlar 
narxini umumlashtirishni bir tizimga keltirish natijasida kotirovka komissiyasi 

---

222 
tomonidan amalga oshiriladi va natijalar albatta darhol e‘lon qlinadi. Narx 
kotirovkasi birja savdosi qatnashchilari, ko‗plab ishlab chiqaruvchilar va birja 
tashqarisidagi xaridorlar, birjaning faoliyati uchun katta qiziqish uyg‗otadi. 
Birja kotirovkalari uzoq muddat davomida narxlar dinamik qatorini ifodalaydi, 
bu ulardan bashorat qilish uchun baza sifatida foydalanish imkonini beradi. Rasmiy 
kotirovka – birja kuni uchun tovar bo‗yicha birja kunining yakuniy bosqichida qayd 
qilingan narxlarni o‗rtachalashtirish natijasida belgilanadigan umumiy narx alohida 
ahamiyatga ega.
Kotirovka spravochnik ahamiyatidan tashqari katta funksional ahamiyatga ham 
ega. Masalan, rasmiy fyuchers kotirovkasi har bir birja kunida har bitta pozitsiya 
(yetkazib berish oyi) bo‗yicha birjada belgilanadigan umumiy narx sifatida hisob-
kitob (kliring) palatasi mijozlar bilan qayta hisob-kitoblar uchun foydalaniladi. 
Ishonchli natijalar olish uchun kotirovka komissiyasi belgilangan qoidalarga 
amal qiladi: 
1. sotuvchilar, xaridorlar va bitimlar narxining ayrim keskin farq qiladigan 
qiymatlari istisno qilinadi; 
2. barcha tovarlar emas, ular bo‗yicha bitimlar sistematik ravishda tuziladigan 
ayrim muhim tovarlar kotirovka qilinadi. Bunday tovarlar haqida ma‘lumotlar birja 
byulletenining bazasiga kiritiladi. YAngi tovarlarning sistematik paydo bo‗lishida 
ular haqidagi ma‘lumotlar ro‗yxatga kiritiladi. U yoki bu tovarlar bo‗yicha bitimlar 
uzoq vaqt tuzilmay qolgan hollarda ular ro‗yxatdan chiqarib tashlanadi; 
3. kotirovkada hisobga olinadigan partiyadagi tovarlar eng kam hajmi kelishib 
olinadi; 
4. narxning tovar partiyasiga bog‗liqligini eliminatsiyalash uchun ikkita 
usuldan foydalaniladi: narxlar eng ko‗p bitimlar soni amalga oshiriladigan namunaviy 
hajm uun beriladi; kotirovka narxi bir nechta turli hajmlar uchun aniqlanadi; 
5. yetkazib berish shartlaridagi farqlar hisobga olinadi, ularga muvofiq partiya 
qiymatiga tovarni tashish, sug‗urtalash, o‗rab-qadoqlash va hokazolar yoki kiritiladi 
yoki kiritilmaydi. 

---

223 
Kotirovka quyidagi axborotlardan iborat bo‗ladi: rasmiy kotirovka, sotuvchi 
(taklif narxi) va xaridorning (talab narxi) maksimal va minimal narxi, kun (davr) 
narxlari; kun davomidagi birinchi va oxirgi bitimlar narxi (narx keskin o‗zgargan 
oraliq nuqtalar ham ko‗rsatilishi mumkin); o‗tgan kunlar bilan taqqoslaganda 
birjaning ochilish va yopilish paytidagi narxlar. 
Mos keluvchi rasmiy kotirovka har bir pozitsiya (yetkazib berish sanasi) 
bo‗yicha oxirgi savdodan oldingi 30-60 kun davomida qayd qilingan maksimal va 
minimal narxlarni o‗rtachalashtirish yo‗li bilan hisob-kitob qilinadi. 
Namunaviy (spravochnik) tovar narxi barqaror bo‗lmagan bozorda, narx va 
unga ta‘sir etuvchi omillar keng doirada belgilanadi. Namunaviy narx sotish 
shartlarida namunaviy sotuv hajmida tovar birligi qiymatini aks ettiradi. Bu eng 
haqiqiy narx, chunki u tasodifiy narx shakllantiruvchi omillar ta‘sirini istisno qiladi. 
Bitimlar soni ko‗p bo‗lganda namunaviy narx bitimlarning o‗rtacha narxsi sifatida 
aniqlanadi, chunki qatta sonlar qonuni bo‗yicha chetga og‗ishlar bir-birini qoplaydi. 
Kam sonli bitimlar bo‗yicha namunaviy narx barcha narx shakllantiruvchi omillarni 
(talab va taklif nisbati, qatnashchilar soni, hisob-kitob shartlari, transport vositasida 
tashish shartlari), avvalgi birja kuni (davri) namunaviy narxining yangi tuzilgan 
bitimlar narxiga muvofiqligini hisobga olgan holda chiqarilishi lozim. Zarur 
axborotlar yo‗q bo‗lgan hollarda namunaviy narx chiqarilmaydi. 
Kotirovka asosida jadval ko‗rinishidagi birja byulleteni tuziladi. Barcha narxlar 
tovar birligi bo‗yicha beriladi. Birja kotirovkalari, jumladan, fyuchers kotirovkalari 
mos keluvchi birjalar, yetakchi gazetalar, birinchi navbatda, ishbilarmonlik nashrlari 
tomonidan muntazam chop etiladi. 
Nashrlar optimal strukturasi quyidagicha: fyuchers kotirovkalari, real tovar 
narxi va barcha asosiy tovarlarga opsionlar kotirovkalari keltiriladi. Birja 
kotirovkalarining birinchi grafasida tovar yetkazib berish yoki olish mumkin bo‗lgan 
uchta oy; ikkinchi grafada – birja ochilishidagi narx; uchinchi grafada – kun 
davomida ro‗yxatga olingan maksimal kotirovka; to‗rtinchi grafada – minimal 
kotirovka; beshinchi grafada – birjada hisob-kitob uchun foydalaniladigan narx 
(qoidaga ko‗ra, birja yopilishidagi narx), kun davomida narx o‗zgarishi, bunda «+» 

---

224 
belgisi kotirovkaning o‗sishini, «-» belgisi esa – pasayishini anglatadi; ettinchi va 
sakkizinchi grafada shu yetkazib berish muddatida tovarni kotirovka qilish paytidagi 
maksimal va minimal narx qiymati ko‗rsatkichlari; to‗qqizinchi grafada – ochilgan 
shartnomalar soni ko‗rsatiladi. Grafalar ostida alohida satrda kun davomida bitimlar 
taxminiy soni va barcha yetkazib berish muddatlari bo‗yicha ochilgan shartnomalar 
soni keltiriladi. 
Narx kotirovkasidan tashqari birjada maxsus ekranda va monitorlarda ushbu 
birja kuni uchun yakuniy bo‗lmagan joriy narx axboroti muntazam chiqarilib turadi.