O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati: 
1. 
Mishkin, Frederic S. The economics of money, banking, and financial 
markets / Frederic S. Mishkin.—7th ed. p. cm. — (The Addison-Wesley series in 
economics). 
2. Robert J. Elliott and P. Ekkehard Kopp. Mathematics of Financial
Markets.Second edition.2005 Springer Science+Business Media Inc.355 p. 3. Jukov 
Ye.F Rinok sennix bumag M.:YuNITI-DANA 2009. 567 s. 
3. Shoxa‘zamiy Sh.Sh. Moliya bozori va qimmatli qog‗ozlar.-T.: Fan va 
texnologiya. 2012 y. 440 bet. 
4. Shoxa‘zamiy Sh.va boshqalar. Qimmatli qog‗ozlar. O‗quv qo‗llanma.-T.: 
―Iqtisod-moliya‖, 2010.-140 b. 
5. http://www.lex.uz – O‗zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik bazasi 
6. www.webofscience.com - Ilmiy maqolalarning xalqaro platformasi. 
 
 

---

121 
9-bob. MOLIYA BOZORI RISKLARI VA INVESTITSION PORTFELLARNI 
BOSHQARISH ASOSLARI 
Reja: 
1. Moliya bozori risklari, ularni baholash va boshqarish. 
2. Birja risklari. 
3. Investitsion portfellar. 
4. Investitsion portfelni shakllantirish asoslari. 
5. Investitsion portfelni baholash va boshqarish asoslari 
Mashg`ulot maqsadi: moliya bozoridagi risklar, ularning turlari, hisoblash va 
aniqlash usullari hamda investitsion portfelni boshqarish haqidagi bilimlarini 
boyitish..
Bobni o„rganish natijasida talaba: 

moliya bozoridagi risklarning turlarini farqlay oladi oladi; 

isklarning mavjudligini va aniqlash usullarini o„rganadi; 

investitsion portfelni shakllantirish to„g„risida ko„nikma hosil qiladi; 

investitsion portfelni baholash va boshqarish mexanizmlarini bayon 
qila oladi. 
1. Moliya bozori risklari, ularni baholash va boshqarish. 
Moliya bozoridagi risklar manbasi har turdagi omillar hisoblanib, ularning 
ehtimoliy tarzda ma‘lum va noma‘lum darajadagi ta‘siri moliya bozorida mos 
ravishda riskli jarayon, hodisa va harakatlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib 
aytilsa, risklar har doim omillar tarkibida mavjud bo‗lib, tabiatan ehtimoliy 
xarakterga ega qonuniyatlar asosida tarqaladi, ularning ta‘siri ostida moliya bozori 
muhitida rivojlanishi shakllanuvchi voqeliklarga bevosita yoki bilvosita o‗tadi 
(ko‗chadi). Bunday holat o‗z-o‗zidan moliya bozoridagi risklar muammosini o‗ta 
dolzarbligini tasdiqlaydi.
Demak, risklar moliya bozori muhitida doimo mavjud bo‗lib, uning holati va 
rivolanishi sifatini pasaytirib va zaiflashtirib turadi (umuman olganda bozor muhitini 

---

122 
―ifloslashtiradi‖), ba‘zan esa yomonlashtiradi. Bu esa moliya bozori qatnashchilari 
uchun katta ahamiyatga ega.
Hozirga kelib risklarni baholashda turli usullardan foydalanilmoqda, masalan: 
organoleptik (dastlabki tarzda ta‘sir sifatini baholashda), statistik-empirik 
(baholashda ko‗p vaqt va mablag‗ni talab qiladi), umumlashtirilgan ehtimoliy-
matematik usullar (ularni qo‗llash arzon va qulay).
Bunday ta‘rifda quyidagilar muammolarni hisobga olish lozim:
1) risklarni favqulodda paydo bo‗lishi mumkinligini hisobga olinsa, u holda 
har qanday haraktlar risksizliligi ehtimoliy xarakterga ega, demak bu hossa shartlidir;
2) qoniqarli faoliyat yuritish tamoyilini qabul qilinishi moliya bozori va undagi 
har qanday qatnashchining faoliyati parametrlari ma‘lum vaqt davomida risklarga 
moyilligidan dalolat beradi, demak bunday hossa ham shartlidir;
3) qatnashchi harakatini oldindan tahminan ma‘lum deb olingan moliya bozori 
muhitining riskli sharoitlarga mosligini baholash lozim. Baholashdagi bunday tahmin 
odatda harakatning qisqa vaqt davrida mazmunga ega bo‗lishi mumkin, demak bu 
hossa ham shartlidir.
Moliya bozorining har bir qatnashchisi faoliyatini (harakatlarini) va moliya 
bozori mexanizmini o‗zaro bog‗liqlikda va uyg‗unlikda mos kelishi darajasini (bu 
parametrni quyida qisqacha MKD deb belgilab olamiz) hozirda o‗rganish bozor va 
uning qatnashchilarini turli omillarga, ular tarkibida hamisha mavjud ehtimoliy 
risklarga o‗ta sezgir bo‗lanligi, bularning ta‘siri ostida to‗satdan vujudga keluvchi 
turli nohush voqeliklar (hodisa va jarayonlar, harakatlar) rivoji shakllanishi ehtimoli 
har doim mavjud bo‗lganligi sabali muhim ahamiyatga ega.
Risklar moliya bozori muhitini ―ifloslashtirishi‖ va MKD miqdoriga salbiy 
ta‘sir ko‗rsatishi sababli ulardan tozalash zarurligi tabiiydir, demak, lekin bu zarurat 
hanuzgacha muammo sifatida dolzarb bo‗lib kelmoqda.
Bu muammoni yechishda quyidagilarga ahamiyat berish lozim:
- MKD miqdoriga ta‘sir etuvchi risklarni vujudga kelishi sabablariga va turli 
tarzda hosil bo‗luvchi risklarni pasaytirish usullariga;

---

123 
- moliya bozori va uning qatnashchisi faoliyatining istalgan davrida (fazasida) 
ularning risklarga ta‘sirchanligi darajasiga;
- risklar sharoitida MKD miqdorini prognoz qilinganligi yoki qilinishi 
mumkinligi holatiga;
- moliya bozori va uning qatnashchilari faoliyatidagi risklarni boshqarish 
bo‗yicha samarali chora-tadbirlarni mavjudligiga yoki ishlab chiqilishi mumkinligiga. 
Sanab o‗tilgan masalalarni yechish moliya bozori va MKD miqdorini noxush 
risklardan tozalashga qaratilgan.
Qatnashchilarning MKD miqdori – qatnashchilarning oldindan ma‘lum risli 
sharoitlarda o‗zlari va moliya bozorining sifat ko‗rsatkichlarini yomonlashtirmagan 
tarzda tashkillashgan, bir-biri bilan o‗zaro mos keladigan harakatlarni bajarish sifati 
darajasini ko‗rsatadi. Bunda har ikkala taraf ham bir-biriga (jumladan, sherik bo‗lgan 
qatnashchilar ham) nohush ta‘sir ko‗rsatmasligi va bir-biriga risk to‗g‗dirmasligi 
kerak.
Risklarni baholashda uch asosiy elementni (unsurni) inobatga olish lozim: risk 
manbai (RM); tarkibidan risklar tarqaladigan operatsiyalar to‗plami; risk retseptori 
(RR).
RMni RRga ta‘siri bevosita (to‗g‗ridan to‗g‗ri) va bilvosita (to‗g‗ri bo‗lmagan) 
bo‗lishi mumkin.
Qatnashchilar juftligidagi MKD doirasida ichki risklar (IR), har qanday 
jufliklar orasida esa juftliklar risklari (JR) vujudga kelishi mumkin.
Ta‘kidlash joizki, IR va JR behosta (tashqi omillar sababli oldindan bilmagan 
holda) va/yoki idrokli (subyektiv sababli omillar asosida) ravishda vujudga kelishi 
mumkin. Bunda idroklilari rivojlangan bozor sharoitida yaqqol prognozlanishi 
mumkin va professionallar uchun unchalik xavf tug‗dirmaydi, ya‘ni ularni boshqarish 
mumkin.
Ammo behostalari tashqi omillarga bog‗liqligi va tabiatan ehtimoliylik 
xarakteriga ega bo‗lganligi sababli qiyin boshqariladi. shuning uchun behosta 
vujudga keluvchi risklar (BR) amaliyotda muammoli bo‗ladi. Demak, BRlarni 

---

124 
boshqarish maqsadida o‗rganish masalalari professionallar va oddiy investorlar uchun 
muhim ahamiyatga ega.
Bunda BR va tashqi omillar o‗rtasidagi aloqani muhimligini sezish mumkin. 
Agar bu aloqaning negizida keltirilgan 8.1.1-rasmga murojaat qilsak, unda BRni 
boshqarish tamoyilini yaqqol ko‗rish mumkin.
Modeldan ko‗rinib turibdiki, tashqi omillarning vujudga kelishi BRni 
rag‗batlantiradi, mos ravishda BRni vujudga kelishi esa RMga ta‘sir ko‗rsatadi. O‗z 
navbatida, RMdan chiqqan risklar operatsiyalar to‗plami tarkibida mujassamlashgan 
ravishda RRga ta‘sir ko‗rsatadi va natijada RR harakatilarda nohush hodisalar 
to‗g‗dirib salbiy natijalarni keltirish chiqaradi. Bu natijalar o‗z navbatida tashqi va 
ichki omillarga ta‘sir ko‗rsatadi. shunday qilib, ―Tashqi omillar‖ – ―RM‖ – ―RR‖ – 
―Tashqi omillar‖ ko‗rinishidagi zanjirdan iborat A konturi paydo bo‗ladi. Bu kontur 
doirasida (ichida) hosil bo‗luvchi har bir zanjir tsiklida (davrida) vujudga kelgan 
risklar keyingi zanjir tsikliga o‗tib, ehtimoliy tarzda ikki barobar oshgan (ustma-ust 
tushish asosida ortib boruvchi) risklar miqdorini (summasini) keltirib chiqaradi. 
Odatda oshib boruvchi risklar miqdorini pasaytirish uchun RR (ya‘ni qatnashchilar) 
risklarini sug‗urtalaydilar (kontur V). Bundan ko‗rinib turibdiki, kontur V kontur A 
doirasidaga risklarni kompensatsiyalashga xizmat qiladi, natijada esa barcha risklar 
to‗liqligicha sug‗urtalovchiga o‗tadi. Bu usul dunyoda eng keng tarqalgan bo‗lib, 
risklarni boshqarishning sodda usuli hisoblanadi. 
Tashqi omillar 
RM 
RR 
Sug’urtalash
Kontur А 
Kontur B 

---

125