O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

2-rasm. BR boshqarilishini tashkillashtirish tamoyili modeli
19
 
Modeldan yana shu ham ko‗rinib turibdiki, bir zanjir tsikli tugashi bilanoq RR 
(o‗zi ichida RMdan o‗tgan risklar evaziga) keyinggi zanjir siklida RMga aylanib 
qolishi mumkin. Bir zanjir siklidan navbatdagi zanjir sikliga o‗tish jarayonidagi 
bunday aylanishlar ―RM‖ – ―RR‖ – ―RM‖ – ―RR‖ ko‗rinishidagi sxemaga asoslangan 
―sabab-oqibat-sabab-oqibat‖ falsafiy toifa (kategoriya) bo‗yicha o‗zaro bog‗liqlik va 
ta‘sir qonuniyatini ifodalaydi. Demak, bunday qonuniyat risklarni tarqalishi hamda 
o‗zaro ta‘siri va bohliqligini ko‗rsatuvchi tabiiy holatdir.
Qatnashchilar noaniqlik hollarining konkret sharoitlarida RM va RR rollarini 
ketma-ket almashtirishlari mumkinligi aytilganlarni tasdiqlashga asos bo‗ladi.
Yuqorida keltirilgan risklarni bir vaqtning o‗zida sug‗urtalovchi yukini 
kamaytirilib boshqarishning yangi usuli bo‗lib, muallif tomonidan uning tizimli 
yondashuviga asoslanib taklif qilingan moliya bozori industriyasi sifatini kompleks 
boshqarish tizimini RM va RR faoliyati jarayoniga kiritilishi xizmat qilishi mumkin.
To‗liq bo‗lmagan darajadagi informatsiyaning to‗liqligi minimal bo‗ladi. 
Bunda ko‗rsatkich miqdorlari gipotetik faraz asosida eksper usuli yordamida ma‘lum 
bir diapazonda ko‗p yoki kam ehtimolda namoyon bo‗lishi mumkin bo‗lgan hodisilar 
to‗plami (qoniqarli aniqlikda) ko‗rinishida aniqlanadi.
Moliya bozori qatnashchisi uchun moliyaviy instrument bo‗yicha ko‗pincha 
noaniq bo‗ladigan quyidagi informatsiya ahamiyatga ega:

moliyaviy instrumentni iqtisodiy-huquqiy ta‘minlanganligi asosida 
bazisiga ekvivalentliligi darajasi;

likvidliligi; 

harajatlar; 

risksizlilik va natijaviylilik darajasi.
Umuman olganda, informatsiyaning noaniqligi mos ravishda riskni keltirib 
chiqaradi. 
19
Максимо В.Энг, Фрэнсис А.Лис, Лоуренс Дж.Мауер. Мировые финансы.-М.: ИКК «ДеКА», 2017.-736 с. 

---

126 
Risklarni vaqt omili bo‗yicha retrospektiv (o‗tmishdagi tarixiy), joriy vaqtdagi 
va kelajakda sodir bo‗ladigan risklarga ajratish mumkin. Retrospektiv risklarni 
baholash joriy vaqtdagi va kelajakdagi risklarni aniqroq progno qilishga yordam 
beradi.
Risklarni boshqarilishi bo‗yicha ularni tashqi va ichki boshqarishga ajratish 
mumkin. Risklarni tashqi faktorlarini nazorat qilish ichkisidan mushkulroq 
hisoblanadi.
Sodir bo‗lish omillari bo‗yicha risklar tabiiy (abiogen, biogen), antropogen 
(texnogen, biogen), iqtisodiy va siyosiy bo‗lishi mumkin.
Siyosiy risklar – siyosiy holatni o‗zgaruvchanligi bilan belgilanadigan risklar.
Iqtisodiy (tijorat) risklari – iqtisodiyotdagi nohush o‗zgarishlar bilan 
belgilanadigan risklar. 
O‗z navbatida siyosiy va iqtisodiy risklar ichki va tashqi bo‗lishi mumkin.
Qamrovi bo‗yicha risklar quyidagi turlarga ajraladi:

xalqaro doirada;

mamlakat doirasida; 

regional doirada; 

tarmoq ichida; 

korxona risklari. 
Moliya bozori risklariga quyidagilarni kiritish mumkin:investitsion risk (8.3 
paragrafga qaralsin), tizimli risk, tizimsiz risk, selektiv risk.
Tizimli risk – moliya bozorining qandaydir segmentidagi inqirozli holat bilan 
bog‗liq risk bo‗lib, unga inflyatsion risk, qonunchilik hujjatlarini o‗zgarishi riski, foiz 
stavkasi riski, ―buqalar‖ va ―ayiqlar‖ bozoridagi risk, harbiy konfliktlar riski kiradi. 
Bu riskni tahlili moliya bozori segmentlaridagi holatning o‗rganib (kuzatib) sifatiy 
baholash bilan bog‗liq. Lekin uning natijalari risk darajasini pasayishiga ta‘sir 
ko‗rsatmaydi. Bu riskni diversifikatsiyalanmaydigan risk ham deyiladi, investitsion 
qarorlar qabul qilinishiga bog‗liq emas.
Tizimsiz risk – agregirlashgan tushuncha bo‗lib, o‗zida moliya bozori 
risklarining barcha turlarini mujassamlashtiradi. Bu risk moliya instrumentlarining u 

---

127 
yoki bu turini konkret shar-Sharoitlardan kelib chiqib tanlash asosida 
diversifikatsiyalanishi, pasaytirilishi mumkin. Bunday riska quyidagilar kiradi: 
mamlakatdagi risk, tarmoqdagi risk, regiondagi risk, investitsiyalash obyektlari 
risklari (vaqt riski, portfel riski, to‗lov va kliring riski, operatsion risk, yyetkazib 
berish riski, pul ko‗chirish riski, biznes-risk, moliya riski, korxona riski, katastrofik 
risk, boshqaruv riski, likvidlilik riski, kredit riski, valyuta riski, sanoat riski, 
konvertatsiyalanuvchi risk, dividend to‗lanmasligi riski).
Tizimli va tizimsiz risklar mazmunini mavjud adabiyotdan
20
chuqurroq 
o‗rganish tavsiya etiladi.
Selektiv risk – portfel shakllantirilishi chog‗ida moliyaviy instrumentlarni 
noto‗g‗ri tanlash bilanbog‗liq risk.