O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 
Savdoni (o‘tkazishni) rag‘batlantirish dasturlarini tuzish 
 
Rag‘batlantirishning aniq usullarini tanlab olishda marketologlar 
quyidagilarni hisobga olishlari lozim: 
1) rag‘batlantirish o‘lchami (kompaniya muvaffaqiyati uchun 
rag‘bat (stimul) ayrim minimal darajadan oshishi kerak);
2) dasturda ishtirok etish shartlari (rag‘batlar hammaga yoki alohida 
shaxslar guruhiga berilishi mumkin);
3) kompaniyaning davomiyligi (ayrim tadqiqotchilarning fikriga 
ko‘ra kompaniyani chorakda bir marta davomiyligi uch hafta yoki 
tovarni sotib olinishining o‘rtacha sikli davomida rag‘batlantirish 
o‘tkazishi optimal hisoblanadi); 
4) rag‘batlantirishni tashuvchilarni tarqatish usullari (chegirma 
bilan taklif qilingan kuponlar bevosita o‘ramga qo‘yilishi do‘konlar, 
pochta orqali yoki bevosita reklama mahsuloti bilan birga tarqatilishi 
mumkin);
5) savdoni rag‘batlantirish bo‘yicha kompaniya tadbirlar o‘tkazish 
muddatlari;
6) dasturning umumiy budjeti. Kompaniya umumiy konsepsiyasini tez-
tez realizatsiya qilish uchun marketologlar bir necha usulni qo‘shib olib 
boradilar. 
Dastlabki testlashtirish, rag‘batlantirish dasturi realizatsiyasi, 
nazorat qilish va baholash 
 
Ko‘pchilik savdoni rag‘batlantirish dasturlari mavjud tajriba asosida 
ishlab chiqilsa ham dastlabki testlashtirish tanlab olingan usul 
maqsadlariga mos kelishiga, stimullar o‘lchami optimalligiga, aksiyani 
ko‘rsatish usuli samaraligiga ishonishga yordam beradi. Ayrim 
ta’minotchilar rag‘batlantirishning turlicha usullarini iste’molchining 
o‘zi bilan baholashni taklif qiladilar yoki tanlangan usulni haqiqiyligini 
cheklangan hududlarda tekshirib ko‘radilar. Marketing bo‘yicha 
menejerlar majburiyatlariga tayyorgarlik davrini va sotish davrini 
(tadbirning boshlanish paytidan kompaniya tayyorlangan tovarning 
taxminan 95 % ni realizatsiya qilgach, tugaguncha) qamrab oluvchi 

---

340 
realizatsiya va rag‘batlantirish dasturining nazorati rejasini ishlab 
chiqish kiradi. 
Har yili dunyoda qariyb 20 mingta xalqaro, milliy va mintaqaviy 
ko‘rgazmalar, yarmarkalar va salonlar o‘tkaziladi. Qizig‘i shundaki, 
1798 – yilda Parijda tashkil etilgan sanoat ko‘rgazmasi bunday 
tadbirlarning milliy iqtisodiyot uchun muhimligini alohida qayd etgan 
Napoleon Bonapart tomonidan ochilgan edi. Belgiyada birinchi 
ko‘rgazma 1814 – yilda (Gent), Avstriyada 1825 – yili (Vena), 
Ispaniyada 1846 – yili (Madridda) bo‘lib o‘tgan edi. Germaniyada esa 
ilk sanoat ko‘rgazmalari Myunxenda (1818 – yili), Drezdenda (1824 – 
yili) va Berlinda (1843 – yili) o‘tkazilgan. 
Birinchi butun dunyo ko‘rgazmasi «Barcha xalqlar ulug‘ bir ish — 
insoniyatni takomillashtirish ustida ishlayversin», degan shior ostida 
1831 – yili Londonda bo‘lib o‘tgan edi. Ana shu ko‘rgazma o‘tkazish 
tashabbuskori Angliya qirolichasi Viktoriyaning umr yo‘ldoshi shahzoda 
Albert bo‘lgan. Buyuk Britaniyadan tashqari unda AQSh, Fransiya, 
Germaniya va boshqa mamlakatlar ishtirok etgan, 14 ming qatnashchi 
17 mingta eksponatni taqdim etib tanishtirgan edi. Tashrif buyuruvchilar 
— avval faqatgina imtiyozli tabaqalar vakillari va qurbi yetadigan
badavlat kishilar kiraverishda 1 funt to‘lab (bu esa oddiy ishchining bir 
haftalik ish haqidan 6 baravar ko‘p edi), jahonning 40 dan ziyod 
mamlakatlaridan kelgan eksponatlar bilan tanisha olar edilar: ulkan 
teleskoplar, mexanik to‘quv dastgohlari, gidravlik presslar va mexanik 
chalg‘ilar, rezina buyumlar va boshqalar tomoshaga qo‘yilgan edi. 
Birinchi kuni ko‘rgazmaga 25 ming odam tashrif buyurdi. Keyinchalik 
esa kirish to‘lovi 21 shillinggacha kamaytirildi va ko‘rgazmani oddiy 
odamlar ham bemalol tomosha qiladigan bo‘ldi. Ko‘rgazma ishlab 
turgan yarim yil davomida unga 6 million odam keldi. Birinchi butun– 
dunyo ko‘rgazmasini o‘tkazish bo‘yicha Qirollik komissiyasi tomonidan 
mukofotlarning 3 ta darajasi belgilangan edi: faqatgina yangi ixtiroga 
yoki buyumning yangicha dizayni uchun beriladigan katta medal, 
ikkinchi darajali medal – yuqori sifatli mahsulot uchun ko‘rgazmaga 
tashrif buyurganlar va komissiya a’zolari e’tibor qaratgan eksponat 
Faxriy yorliq bilan taqdirlangan edi. Mukofotlar jami 5081 ta bo‘lgan, 
inglizlarga 4038 tasi topshirilgan bo‘lsa, ajnabiylarga1145 tasi nasib 
etgan. 
1855 – yilda Parijda ikkinchi, 1862 – yilda Londonda uchinchi 
butun dunyo ko‘rgazmasi o‘tkazildi. Jahon savdosida mahsulot sotish 
bozori uchun kurash keskinlashib ketishi XX asr boshlarida ko‘rgazma-
yarmarka faoliyatining tamomila yangi turi – namunalar jahon 

---

341 
ko‘rgazmasi paydo bo‘lishiga olib keldi. 1900-yili Italiyaning Turinda 
avtomobillar tarmoq yarmarkasi tashkil etildi. Fransiyada 1904-yili Parij 
shahrida yarmarkasi ishlay boshladi. Namunalar xalqaro yarmarkasi 
Birinchi jahon urushi davrida va urushdan keyingi yillarda ayniqsa, keng 
tarqaldi. Xalqaro aloqalar izdan chiqishi, tashqi savdo va valuta 
cheklovlari joriy etilishi, to‘lov balanslari buzilishi sharoitida aynan 
xalqaro yarmarkalar jahon savdosini qayta tiklashga ko‘mak berishning 
eng qulay shakli bo‘lib xizmat qildi. 1915-yilda Londonda namunalar 
xalqaro yarmarkasi ochildi, 1916-yilda Lionda tashkil etildi (u hozirgi 
vaqtda ham eng yirik hisoblanadi), 1918-yilda Bryusselda, 1920-yili 
Milanda, 1926-yili Salonikida, 1927-yilda esa Izmirda ochildi. 
Ikkinchi jahon urushi aksariyat xalqaro yarmarkalar ishini to‘xtatib 
qo‘ydi. Savdo aloqalari izdan chiqdi, yarmarka inshootlari vayronaga 
aylandi. Urushdan keyin esa, aziyat chekkan Yevropa davlatlari 
iqtisodiyoti tiklanib borgani sayin xalqaro yarmarkalar faoliyati qayta 
tiklandi.