O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Monopolistik yoki nomukammal raqobat. Monopolistik raqobat 
sof raqobat bilan monopoliya o‘rtasidagi holat bo‘lib, u differensiatsiya 
strategiyasi tashqi raqobatli afzallikka asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, 
raqobatchilar juda ko‘p bo‘lib, ularning tovarlari differensiyalangan, 
ya’ni xaridorlar nuqtayi nazaridan ular ajralib turuvchi sifatlarga egadir. 
Monopolistik (nomukammal) raqobat bozorida raqobatchilar soni 
yuqori (biroq sof raqobat bozoridagidan kam), ularning kuchi taxminan 
teng, lekin ularning tovarlari differensiallashgan (sifati, sotish shartlari, 
do‘konning joylashgan yeri va uning ish vaqti, joylash, reklama, savdo 
belgisi bo‘yicha). Narx ustidan nazorat cheklangan, monopollashgan 
raqobatli tarmoqqa kirish oson amalga oshiriladi, lekin mahsulotning 
xususiy xilma-xilligi va reklamaga ishlab berishga qo‘yilmalar zarur. 
Narxsiz raqobat ustun turadi. Narxsiz (bahosiz) raqobatning rivojla-
nishiga imkon bermaydigan sifat darajasida katta farqlar bo‘lmagan 
standartlashtirilgan mahsulotlar bozorida sof raqobat vaziyati o‘z o‘rniga 
ega bo‘ladi. Ushbu narxda xaridor uchun qaysi sotuvchidan xarid qilish 
farqsiz. Har bir firma ishlab chiqarish umumiy hajmining narx ustidan 
nazorat bo‘lmagan uncha katta bo‘lmagan qismini ishlab chiqaradi. 
Tovarga narx unga bo‘lgan talab va taklifning nisbatigagina bog‘liq 
bo‘ladi. Sotuvchilar daromad (foyda)lari darajasidagi farq ishlab 
chiqarish sarfi darajasida va tovarlar taqsimlanishi bilan bog‘liq. 

---

106 
Kompaniya uchun yagona mumkin bo‘lgan xarid chegarasi bozordagi 
narxning yuzaga kelgan darajasiga bog‘liq holda tovar ishlab chiqarish 
yoki sotish hajmini o‘zgartirish (variatsalash) hisoblanadi (qulay narxlar 
bo‘lganda ishlab chiqarishni ko‘paytirish naxlar pasayganda ishlab 
chiqarishni kamaytirish). 
Iqtisodiyot nazariyasi va hozirgi zamon amaliyoti ko‘rsatadiki, sof 
monopoliya va sof raqobat raqobat vaziyatining ikkita oxirgi (ideal) turi 
(ko‘rinishi) sifatida uzoq mavjud bo‘la olmaydi: 
-samarasi kam kompaniyalar o‘z o‘rnini o‘zining rivojlanish davo-
mida yiriklashadigan kompaniyalarga bo‘shatib, qashshoqlashadi: sof 
raqobat bozori oligopoliya yoki monopolistik raqobat holatiga o‘tadi; 
-davlat tomonidan monopoliyadan chiqarish, yangi kompaniya-
larning bozorga kirib borishi, boshqasining o‘rnini bosuvchi tovarlarning 
paydo bo‘lishi sof monopoliyalashgan bozor ham oligopoliya yoki 
monopollashgan raqobat holatiga intilishiga olib keladi. 
Marketing tadqiqotlarida firma uchun muhimi raqobat darajasini va 
uning raqobatchilarining bozorda tutgan o‘rnini aniqlash hisoblanadi. 
Buning uchun nafaqat bozordagi raqobatchi firmalar sonini, shuningdek, 
ushbu bozordagi ularning ulushi miqdori va firmaning o‘zining bozorga 
oid ulushini ham bilish muhim.
Ma’lum tovarning bozordagi ulushga bog‘liq holda firma raqobat 
kurashida to‘rt xil rol o‘ynashi mumkin. 
1. Peshqadam (lider) (bozordagi ulushi – 40%), o‘zini boshqalarga 
nisbatan dadilroq his qiladi. Biroq ko‘pchilik unga yetib olishga urinadi, 
shuning uchun u yangi tovarni narxlash, sotish – (o‘tkazish)ni 
rag‘batlantirish sohasida birinchi bo‘lib tashabbus ko‘rsatadi. 
2. Peshqadamlikka da’vogar (bozordagi ulushi–30%), peshqadam-
dan unchalik qolishmaydi, shuning uchun nafsoniyatli, peshqadamga 
hujum qilib turadi. 
3. Davom ettiruvchi yoki o‘rgatuvchi (bozordagi ulushi – 20%) – 
bu rol kuch va mablag‘larini tejab, peshqadam ortidan sezilarli masofada 
ergashib borish, uning tovarlarini nusxalashda ko‘rinadi. 
4. Nisher – bozordagi ulushi 10 % bo‘lib yetarlicha qanoatlangan 
miqdorda daromad oladi, ma’lum faoliyatga ixtisoslashadi, xaridorga 
ajoyib tovar yoki xizmatlar taqdim etadi. Bu rolda, qoidaga ko‘ra, yangi 
ish boshlaganlar bo‘ladi. Yangilar uchun, agar u o‘z joyi o‘sish 
imkoniyati bilan, lekin raqobatchilar uchun unchalik jozibador 
bo‘lmagan holda topgan bo‘lsa, muvaffaqiyatli (omadli) bo‘ladi. 

---

107 
Bozor ishtirokchilarining roli, ularning ichki va tashqi muhitiga 
ko‘plab omillarning ta’siri natijasida vaqti bilan almashadi. Masalan, 
avval o‘z ishini nisher sifatida boshlagan Sony bugungi kunda maishiy 
elektronika bozorida jahon peshqadami hisobalandi, 1973 – yilda mobil 
telefonni kashf etgan va 1983 yilda uni bozorga olib chiqqan Motorola 
bugungi kunda birinchilikni Nokiaga berib, jahonda ikkinchi o‘rinni 
band qildi va ikkinchi o‘rinni Samsungga bo‘shatib, uchinchi o‘ringa 
joylashdi. 
Va nihoyat, raqobat tahlilida muhim payt tovar va firmaning 
raqobatbardoshligini aniqlash hisoblanadi. Raqobat ustuvorligini 
yaratish va tutib qolish asosida bozor muhitining 3 ta subyektining mos 
holda o‘zaro ta’siri va munosabatlari tahlili yotadi. Birinchi subyekt – 
ma’lum mahsulot ishlab chiqaruvchi «bizning firma». Ikkinchi subyekt 
– ushbu mahsulotni sotib olishi mumkin bo‘lgan xaridor. Uchinchi 
subyekt – «bizning» firmamiz ishlab chiqaradigan mahsulot bilan 
xaridorning ehtiyojini qanoatlantirishga tayyor turgan, unga ana shunday 
mahsulotni sotishga tayyor raqobatchilar. Bu «uchlik» da asosiy xaridor 
hisoblanadi. 
Vositachilar - firma yoki jismoniy shaxslar ishlab chiqargan tovar 
va xizmat turlarini iste’molchilarga yetkazib berishga yordam beruvchi 
subyektlardir. Vositachilarning quyidagi turlari ko‘proq uchraydi: 
1) savdo vositachilari-mijozlarni qidirib topish va tovarlarni 
sotishga yordam beradi; 
2) logistika vositachilari - tovarlarni harakatlanishini tashkil qilishga 
ixtisoslashgan, tovarlarni transportirovka qilish va ularni saqlashga 
yordam beradigan firmalar; 
3) marketing vositachilari-marketing xizmati ko‘rsatuvchi tashkilot-
lar masalan, reklama, axborotlar va h.k.); 
4) moliyaviy vositachilar-operatsiyalarni moliyalashtirish va 
sug‘urtalashga yordam beradigan kredit-moliya muassasalari mavjud. 
Savdo vositachilariga chakana va ulgurji savdogarlar kiradi.
Logistik vositachilar-tovarlarni omborlarda saqlash, ularni 
transportirovka qilish, taxlash va bir shahardan ikkinchi shaharga 
yuborish funksiyalari bilan shug‘ullanadilar.
Marketing vositachilari firmalar mahsulotiga talabni shakllantirish, 
bozorni o‘rganish, talabni optimallashtirishga yo‘naltirilgan chora-
tadbirlarni amalga oshiradilar.

---

108 
Moliyaviy vositachilar firmalarning bank opertsiyalarini, sug‘ur-
talash, kreditlar olish kabi funksiyalarini amalga oshirishga yordam 
beradilar. 
Mahsulot yetkazib beruvchilar (ta’minotchilar) - bu kompaniya va 
uning raqobatchilarini resurs materiallari bilan ta’minlovchi firmalar 
yoki alohida shaxslar. Marketing bo‘yicha boshqaruvchilar o‘zlari 
ta’minlanadigan predmetning narxi, yetkazib berilishining me’yoriy va 
muntazam, sifatli bo‘lishini diqqat bilan kuzatib borishlari zarur, chunki 
bu borada turli xil tartib buzilishlari tayyor mahsulotlarni jo‘natish 
jadvalini izdan chiqarishi mumkin, demak savdo imkoniyatlari boy 
beriladi va firmaga nisbatan uning mijozlarining ishonchi yo‘qoladi.