O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

5.2. Marketing dasturini ishlab chiqish ketma-ketligi va
asosiy bo‘limlari 
 
Marketing dasturi (biznes-reja)ning qat’iy belgilangan shakl va 
struktura (tuzilma) lari yo‘q. Biroq qoidaga ko‘ra, unda quyidagi asosiy 
bo‘limlar ko‘zda tutiladi: 
-titul varag‘i; 
-rezyume yoki biznes-rejaning qisqacha bayoni; 
-biznes tarixi (agar korxona mavjud bo‘lib, faoliyat yuritayotgan 
bo‘lsa); 

---

112 
-mahsulotlar (xizmatlar) tarifi; 
-savdo (o‘tkazish) bozori tahlili; 
-raqobatchilarni tariflash; 
- raqobat strategiyasini baholash va tanlash; 
-ishlab chiqarish rejasi; 
-marketing rejasi; 
-tashkiliy reja; 
-moliyaviy reja va risklarni baholash; 
-tadqiqotlar va ishlanmalar rejasi; 
-takliflar. 
Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqaruvchilar faoliyatining asosiy qismi 
biznes-rejalashtirishda marketing xarakteriga ega. Masalan, “Marketing 
rejasi” bo‘limi nafaqat marketingga bag‘ishlangan. Biznes-
rejalashtirishda marketing – bu ham loyihalashtirilayotgan mahsulot 
tarifi, ham bo‘lg‘usi savdo-sotiq bozorining tahlili, ham raqobatchilar 
tahlilidir. 
Korxonani boshqarishga asoslanuvchi faol marketing konsepsiyasi 
marketing dasturi (biznes-reja) strukturasida yaxshi ko‘rinib turadi. 
Marketing rejasi biznes-reja ishlab chiqish uchun asos hisoblanadi. U 
biznes-rejaning bir emas, bir necha bo‘limida tarkibiy qism sifatida 
qo‘shiladi. 
Mahsulotlar (xizmatlar) tarifi. Biznes-rejaning eng muhim qismi 
korxona ishlab chiqarishni rejalashtirayotgan tovar va xizmatlar tarifla-
nadigan bo‘limdir. 
Korxona yuqori iste’mol qiymatiga ega bo‘lgan tovar ishlab chiqa-
rishi zarur, ya’ni ularning sotilishidan tushgan foyda iste’molchining uni 
sotib olish uchun qilgan xarajatlariga mos kelishi lozim. Faqat bunday 
hollardagina iste’molchi uning uchun pul to‘lashga rozi bo‘ladi. 
Biznesga yoki firma tarixida yangi sahifa ochilishiga asos bo‘lishi 
lozim bo‘lgan tovar va xizmatlarni tanlash yoki raqobatchilarga nisbatan 
ancha past xarajatlar bilan xaridorlarni nisbatan arzon tovarlarga jalb 
qila borib ixtisoslashuv – birinchi navbatda, yuqori sifatni talab qiluvchi 
va buning uchun mukofotli narxlarga ega bo‘lgan (buning uchun 
raqobatchilar orasidan ajralib chiqishni o‘rganish zarur) o‘ta talabchan 
xaridorlarning alohida ehtiyojlarini qondira olish hisobiga barqaror 
raqobatbardoshlikni ta’minlashni ko‘zda tutadi. 
Tovarning ko‘rgazmali tasvirini ko‘rsatish zarurati o‘ta muhim 
hisoblanadi. Hech bo‘lmasa bitta yangi turdagi tovarning paydo 

---

113 
bo‘lishiga olib kelmagan g‘oya ostida pul olish juda qiyin bo‘ladi. 
Tadbirkorlarni bankning tovar haqida umumiy tasavvur olish emas, 
shuningdek, qanday holatda, mahsulot qanday qadoqlanishi, uning 
dizayni, tovarning aniq xossalari, uning himoyalanganlik darajasi, 
narxini asoslanganligi kabilarni ham bilish istagi juda hayratlantiradi. 
Bank mutaxassislari uchun tovarning sifati, demak, uning raqobat 
potensiali, uning iste’mol tendensiyalari haqida ham bilish juda muhim, 
chunki tovarni bozorga kirib borish va daromad olish imkoniyatlari ana 
shularga bog‘liq. 
Tovarni tariflash quyidagi savollarga javob berishni ko‘zda tutadi: 
Tovarning aniq tarifi va uning qo‘llanish usullari. Bunda tovarning 
xossalari uning potensial sotib oluvchilar talablariga bog‘liq bo‘lishi 
lozim. 
Tanlangan tovarni qo‘llash tendensiyalari (vaqt o‘tishi bilan uning 
iste’moli o‘sadimi yoki kamayadimi, uni qo‘llashning yangi usullari 
bo‘lishi mumkinmi?) Firma tovarning hayot siklini qanday ahvolda 
ko‘radi? 
Raqobatchilar tomonidan taklif qilinayotgan shunga o‘xshash 
tovarlarning tashxisi qanday? Tanlangan tovar raqobatchilarning 
modeliga solishtirilganda noyoblikka egami, bozor (iste’molchilar) 
tovarning noyobligi, o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lishini talab qiladimi? 
Tovarning himoyalanganlik darajasi qanday, ya’ni tadbirkor 
patentga, mualliflik huquqiga, ro‘yxatga olingan tovar markasi va 
boshqalarga egami? 
Xaridorlar nima uchun raqobatchilarning tovar yoki xizmatlarini 
emas, aynan ushbu tovarni tanlashlarini, ya’ni taklif qilinayotgan tovar 
qanday raqobat ustuvorligiga egaligini tushuntirish kerak. Dasturning 
ushbu bo‘limida narxlarning taxminiy belgilanishini, sotuvdan keyingi 
texnik xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini taklif etish mumkin. 
Agar tovarning xossalari uning sotilishidagi ayrim kattaliklardagi 
tebranish - (o‘zgarish)larni – davriylik, mavsumiyliklarni belgilasa, bu 
haqida alohida aytib o‘tish lozim (masalan, avtomobillar – davriy, 
bolalar chanasi – mavsumiy tovar).