O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti tarix fakulteti 193-guruh Tarix fakulteti Tarix yo’nalishi talabasi Ismoilov Ismoilning O’rta asrlar tarixi fanidan tayyorlagan kurs ishi mavzu

II BOB. XISRAV I ANUSHERVON DAVRIDA ERON
2.1.Xisrav I ning hokimyat tepasiga kelishi va uning amalga oshirgan islohotlari.

Mazdakiylar harakatini bostirgan Xisrav otasi o'lgandan keyin podsho bo'ldi.Uning uzoq vaqt davom etgan podsholik davri (531-579) sosoniylar tarixida eng muhim davr bo'ldi. Anushervon – «O'lmas» laqabini o'zi ham mazdakiylarni tor-mor keltirgani uchun undan minnatdor bo'lgan Eron hukumron sinflari o'rtasida uning shuhrati baland bo'lganini bildiradi.

Xisravning o'zi ham mazdakiylar harakaidan birmuncha saboq oldi. U yer-soliq sistemasidagi o'ta ketgan adolatsizliklarni yo'qotish maqsadida bu sistemani qayta ko'rib chiqish zarurligini tushundi.Uning buyrug'i bilan hamma yerlar yangidan ro'yxatga olindi, kadastrlat tuzildi. Bunda tuproqning sifati, sug'orilishi , qanday ekinlar ekilishi , daraxtlar va ish kuchining miqdori aniq hisobga olindi.Moliya amaldorlari – «mirzalar» - yerlardan olinadigan hosilni tubdan tekshirib chiqib ,har yili soliq miqdorini hosilga qarab belgilaydigan bo'ldi. Soliq ilgarigidek qisman natura shaklida qisman pul shaklida olinar edi.Jon solig'i olish ham tartibga solindi, bu soliqlar yiliga bir marta qat'iy belgilangan muddatda muayyan miqdorda olinadigan bo'ldi. Ruhoniylar, askarlar, zodagonlar jon solig'idan butunlay ozod qilindi, lekin ular ham ma'lum miqdorda yer solig'i to'lab turadigan bo'ldilar.
Xisrav I savdoning rivojlanishiga xomiylik qildi. U, savdogar va 
sudxo’rlarni davlat moliya organlariga bajoni dil xizmatga olib, ularning pul 
muomalasi soxasidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida kanal, 
damba to’g'onlar va boshqa xil irrigatsiya inshootlari qurilishi juda avj oldi. 
Ktesifonda ham muxtasham bir saroy qurdirdi. U, xar turli olimlarga, jumladan, 
xatto Yustinian tamonidan Vizantiyadan haydalgan neoplotonchi filosoflarga 
ham homiylik qildi.
Xisravning buyrig'i bilan eng muxim siyosiy voqealar saroyda rasmiy 
suratda yilma-yil yozilib borildi, grek, suriya va hind tillaridagi adabiy asarlar 
tarjima qilindi. «Ming ertak» deb nomlangan forscha t'plam ham Xisrav zmonida paydo bo'lgan deb faraz qilinadi. Bu to'plam keyinchalik « MIng bir kecha» nomli mashxur arabcha ertaklar to'plamiga asos bo'ldi.¹⁶
Soliq islohoti. Xusrav I Eron tarixiga yirik islohotchi sifatida kirdi. Davlat yerlari egalik munosabatlarini rivojlantirib, yer solig‘ini tartibga soldi. Xusravning islohotiga qadar yer solig‘i-xarag natura shaklida olingan bo‘lib, uning miqdori hosilning 1/8 dan 1/3 qismigacha bo‘lgan. Uning buyrug‘i bilan ekin ekiladigan hamma yerlarning xisobi olinib, yiliga 2 marta olinadigan yer solig‘i o‘rnatildi. Moliya amaldorlari bo‘lgan mirzala, yerlardan olinadigan hosilni tubdan tekshirib chiqib, har yili hosilga qarab soliq miqdorini belgilaydigan bo‘ldilar. Islohot natijasida soliq yer maydoni yoki ayrim mevalar uchun esa tub soniga qarab belgilanadigan bo‘ldi. Yer solig‘i to‘lash uchun o‘lchov birligi sifatida 1 garib (tax. 0,2-0,3 ga) olindi. Yer solig‘i shunga asosan xisoblangan. Masalan, 1 garib maydonda bug‘doy yoki arpa ekkan odam 1 dirxam soliq to‘laydigan bo‘ldi. To‘rt tub xurmo yoki olti tub zaytun daraxti uchun esa 7 dirxam, 1 garib uzumzor uchun 8 dirxam soliq solingan. Yer solig‘idan tashqari jon solig‘i - gezit pul bilan almashtirildi. Kohinlar, amaldorlar, harbiylar va barcha davlat xizmatidagilar jon solig‘idan butunlay ozod qilindi. Lekin ular ma’lum miqdorda yer solig‘i to‘lab turadigan bo‘lishdi. Eronning 20 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan aholisi yiliga mulkiy imkoniyatiga qarab gezitni 4, 6, 8, 12 dirxamgacha to‘lashi belgilandi. Xusrav I savdogar va sudxo‘rlarning pul muomilasi sohasidagi amaliy tajribasidan foydalanish maqsaddida davlat moliya bo‘limiga xizmatga yolladi. U mamlakat xazinasiga tushuvchi soliqlar miqdorini tartibga solish orqali xazinaning qudratini saqlab qolishni amalga oshirdi.¹⁷
Harbiy islohoti. Moliyaviy ahvolini yaxshilab olgan Xusrav I mamlakatda harbiy islohotni ham amalga oshirdi. Mamlakatda doimiy armiyaga asos soldi. Xusrav zamonasiga qadar davlatdagi jangchilar faqat urush vaqtida yig‘ib olinardi. U armiyani ham tubdan o‘zgartirib doimiy armiyani tuzishga erishdi. Mamlakat armiyasi yirik 12 bo‘linmaga ajratildi. Og‘ir qurollangan qo‘shin soni ortib, ular savaron deb nomlandi. Doimiy armiya qo‘shinlariga davlat xazinasidan oylik mablag‘ ajratildi.
Ma’muriy-hududiy islohoti. Xusrav I ning ma’muriy-hududiy islohotiga qadar Eron ma’muriy jihatdan urug‘ zodagonlari va vassallar tomonidan boshqariladigan hududlarga bo‘lingan. Shahonshoh mamlakatni to‘rtta qismga bo‘ldi. Har bir qismning boshlig‘i-padospan harbiy islohot natijasida shakllangan to‘rt qismning harbiy boshliqlari-ispexbedlarga bo‘ysundirildi. Lavozimlarga faqat shohning ko‘rsatmasi bilan ayonlar tayinlana boshladi. Barcha sud ishlari ham shohga berildi. Vazurg - framatar (bosh vazir) ning vakolatlarini qisqartirdi va uning bir qismini qolgan amaldorlarga berdi. Shunday qilib, mahalliy va yuqori amaldorlarning hokimiyatini chekladi hamda o‘zining hokimiyatini mustahkamladi.
Qurilish ishlari. Mamlakatdagi yo‘llarni tartibga solish bilan birga yangi yo‘llar qurilishiga alohida ahamiyat berdi. Keng miqyosda amalga oshirilgan qurilish ishlari natijasida bir qancha ko‘priklar qurib bitkazildi. Mamlakatda yangi shaharga asos solindi. Sug‘orish tarmoqlarining soni ko‘payib bir qancha kanallari ishga tushirildi. Xusrav I zamonasida kanal, damba to‘g‘onlar va boshqa xil inshootlari qurilishi avj oldi. Ktesifonda muxtasham bir saroy qurdirdi.
Sosoniylar mamlakatidagi bunday osoyishtalik davlatda ilm-fan va madaniyatning taraqqiy etishiga imkoniyat yaratib berdi. Shahonshoh fan va san’atga homiylik qildi. Xusravni o‘zi ham yunon tilini bilgan va Platon asarlarini o‘qib chiqqan. U turli olimlarga hatto Yustinian tomonidan Vizantiyadan haydalgan neoplatonchi faylasuflarga ham homiylik qildi. Uning buyrug‘i bilan rasmiy voqealar saroyda yilma-yil yozib borildi. Yunon, Suriya va hind tilidagi adabiy asarlar tarjima qilindi. Shuning bilan bir qatorda uning hukmrnoligi davrida hind tilida yaratilgan birqancha ilmiy asarlar paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Eron davlati hududiga shaxmat o‘yini kirib keldi va keng yoyildi.¹⁸
Xusrav I ning tashqi siyosati. Mamlakat ichki hayotida bir necha muhim islohotlarni amalga oshirish bilan birga Xusrav I faol tashqi siyosat ham olib bordi. Uning hukmronligi davrida Eron sosoniylari davlati tashqi siyosatni bir necha yo‘nalishda olib bordi. Birinchi navbatda u davlat chegaralarining xavfsizligiga ahamiyat qaratdi. Tashqi siyosatda bir necha yillar davomida Vizantiya, shuningdek eftaliylar, Yaman davlatlariga qarshi urushlar olib bordi. Tashqi siyosatning eng muhim nuqtasi bu Vizantiya bilan aloqalar edi. Xusrav hokimiyatni egallamasdan avval 526-531-yillar davomida Vizantiya bilan urush yuz berdi. Faqatgina uning hokimiyatga kelishdan keyin, 532-yilda Vizantiya bilan «Abadiy tinchlik» to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Ammo 540-yilga kelib sosoniy hukmdor ushbu shartnomani buzdi ya’ni Vizantiyaning qo‘shinlari g‘arbda va Shimoliy Afrikada bosqinchilik yurishlarida ekanligidan foydalangan eronlik askarlar mamlakat hududiga bostirib kirdi. 542-yilda sosoniylar qo‘shini Antioxiyaga bostirib kirdi. Tez orada Xusrav I Antioxiyadan asir olinganlarni “Xisrav Antioxiyasi” atrofiga joylashtirdi. Vizantiya bilan olib borilgan ushbu urush to‘xtab-to‘xtab 20 yildan ortiq davom etdi. Mesopotamiya va Kavkazorti hududlari ham eronlik askarlar tomonidan egallandi. Ushbu olib borilgan urush har ikkala davlatni ham og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. 561-yilga kelib ikki davlat o‘rtasida 50 yilga mo‘ljallangan sulh imzolandi. Unga ko‘ra, ikki davlat o‘rtasida eski chegaralar qayta tiklandi. Biroq 570-yilda bu shartnoma Xusrav I qo‘shinlarining Yamanni bosib olishi natijasida buzildi. Bu holat Eron va Vizantiya o‘rtasida yana urush chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu galgi urush 20 yil davom etdi. Xusrav I bu urushda flotdan ham foydalanishga xarakat qildi. Ammo Vizantiya bilan urushni nihoyasiga yetkazish Xusrav I ga nasib etmadi.
Sosoniylarning bu davrda tashqi siyosat yo‘nalishidan yana biri eftaliylar davlatiga qarshi qaratilgan edi. Xusrav I 560-yildan boshlab eftaliylar davlatiga qarshi keng miqyosda harbiy xarakatlarni boshlab yubordi. Bu yurishlarda u turk xoqonligi bilan faol diplomatik aloqalar olib bordi. Xusrav I turk xoqonligining ko‘zga ko‘ringan shaxslaridan biri Istemining qiziga uylanish orqali qarindoshlik rishtalarini o‘rnatdi. Turklarning yordami bilan sosoniylar o‘z davlati chegaralarini Amudaryogacha cho‘zilishiga erishdi. Ammo Xusrav I ning hukmronlik davri doim ham tinchlikda o‘tmadi. Uning davrida mamlakatning bir qator hududlarida qo‘zg‘olonlar ro‘y berdi. Ana shunday qo‘zg‘olonlardan biri 572-yilda Armaniston va Iberiya yerlarida ko‘tarildi. Qo‘zg‘olonchilar bevosita Vizantiya imperatori tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. 576-yilda sosoniylar qo‘shini Melit ostonalarida mag‘lubiyatga uchradi. Xusrav vafot etganidan so‘ng hokimiyat tushkinlikga yuz tuta boshladi.¹⁹