O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat Universiteti Iqisodiyot fakulteti Turizm (faoliyat turlari bo`yicha) yo`nalishi

3.2. Sifat nazoratining Teylor tizimi, statistik usullar. Sifatni umumiy nazorat qilish
Sifat menejmenti ildizlari ilmiy boshqaruv maktabi “Scientific Management”da 1885-1920 yillarda shakllana boshlagan F.U.Teylor tomonidan ishlab chiqilgan sifat boshqaruvining ilk usullari, mahsulot ishlab chiqarilganidan keyingi nazorati bilan bog’liq bo’lgan. Teylor tizimida, shablon va kalibr kabi o’lchov asboblari qo’llanilgan edi. Teylor tizimi muvaffaqiyatli ishlashini ta’minlash maqsadida, ilk marta, sifat bo’yicha nazoratchi lavozimini joriy etish zaruriyati asoslab berilgan, mahsulot sifatiga ta’sir etishning shakl va usullari, yaroqsiz mahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun jarima solish tizimi ishlab chiqilgan edi. Mazkur yondoshuvning mohiyati shundaki, bunda asosiy e’tibor, yaroqsiz mahsulotlar iste’molchiga yetib bormasligiga qaratilgan.
XX asrning 20-yillarida sifat nazoratining statistik usullari - “Statistical Qualiy Control” (SQC)ning vujudga kelishi va kelgusi rivojlanishi sifat menejmenti taraqqiyotida muhim davr bo’ldi. 1924 yilda Amerikaning “BEN Telephone Labatories” kompaniyasining xodimi V.SHuhart mahsulotlar sifatini kuzatib borishning nazorat kartalarini ishlab chiqadi. Taxminan shu davrda G.F.Dodj va G.G.Roming ilk marta sifatni saralab nazorat qilish jadvallarini yaratishadi. SHu ishlarning barchasi birgalikda, sifat boshqaruvining statistik usullarini vujudga kelishi uchun turtki berdi va bu usullar keyinchalik E.Deming sharofati bilan Yaponiyada keng tarqaldi hamda shu mamlakatdagi iqtisodiy inqilobga katta ta’sir ko’rsatdi.
Bu usul yaroqsiz mahsulotlarni iste’molchiga jo’natish oldidan aniqlash va konveerdan olib tashlashga emas, balki texnologik jarayon vaqtidayoq unga e’tibor qaratish imkoniyatini berdi. Asosiy e’tibor ishlab chiqarish jarayonlarining barqarorligini ta’minlashga va ularning variatsiyalarini kamaytirishga qaratildi. Ya’ni, nuqsonlar sababini aniqlash va jarayonlarni boshqarish asosida ularni bartaraf etish asosiy vazifaga aylandi.
Sifatni boshqarish (Quality Control) 1950 - yillarga kelib, sifatga erishish – nafaqat sifat bo’yicha nazoratchi yoki muhandisning, balki har bir korxona xodimining muhim vazifasi ekanligi ayon bo’ldi. Sifat kontseptsiyasi endi nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirishga, balki butun tizimni yaxshilashga, kompaniyalar rahbariyatining sifat muammolarida bevosita qatnashuviga, kompaniyaning barcha xodimlarini sifatni ta’minlashning asosiy usullariga o’rgatishga qaratiladi. Bu davr birinchi navbatda amerikalik mutaxassislar Deming va Juranning sifat sohasidagi faoliyati bilan bog’liqdir. Sifat nazoratining statistik usullarini tatbiq etishdan tashqari, bu olimlar qo’shgan salmoqli hissa shundan iborat ediki, ular ideal mahsulot o’lchamlariga ta’sir qiladigan, o’sha davrgacha ma’lum bo’lmagan va o’rganilmagan turli omillarning mavjudligini ixtiro qilishgan.
Bu esa sifat to’g’risidagi yangi fan nazariyotchilari va amaliyotchilari uchun kelgusi tadqiqotlarni davom ettirish imkonini bergan. Aynan Deming va Juran birinchi bo’lib sifatni ta’minlashning tashkiliy masalalariga e’tibor qaratdilar, sifat muammolari yechimida rahbariyatning roliga alohida urg’u berdilar. SHunday qilib, XX asrning 50-60 yillarida sifat ishlab chiqarish sohasidan sekin-asta umumiy menejment sohasiga o’ta boshlagan, bunda e’tibor yaroqsiz mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olib tashlashdan xatolarning oldini olishga ko’chgan.
Sifat masalalari rivojlanishidagi ushbu davrning muhim voqeasi - 1956 yilda Sifatni yalpi nazorat qilish– “Total Quality Control” (TQC) kontseptsiyasining vujudga kelishi bo’ldi. Mazkur kontseptsiya kelgusida sifatni boshqarishga tizimli yondoshuvni boshlab berdi. Uning muallifi – sifat bo’yicha mashhur amerikalik mutaxassislardan biri bo’lgan A.Feygenbaum hisoblanadi. Uning ta’kidlashicha, mahsulot hayotiy tsiklining barcha bosqichlarini o’z ichiga olgan to’liq ishlab chiqarish jarayoni sifatni belgilaydi. A.Feygenbaum taklif etgan sifatni boshqarish tizimi korxonaning ichki boshqaruviga sezilarli o’zgartirishlar kiritdi. Xususan, tashkiliy tuzilmalar o’zgardi: ilmiy, loyihalash-konstruktorlik, ishlab chiqarish, ta’minot va sotuv bo’linmalari tasarrufida sifatni boshqaruvchi markaziy bo’limlar va tegishli yacheykalar tashkil qilindi.
TQC kontseptsiyasi Yaponiyada ham faol rivojlanib, bunda asosiy ahamiyat statistika usullari qo’llanishiga va xususan, xodimlarni ish jarayoniga “sifat to’garaklari” orqali jalb etishga qaratildi. Kaora Isikava bu kontseptsiyaning faol tarafdori va targ’ibotchilaridan biri edi. K.Isikava sifat to’garaklari falsafasi ustida izchil ish olib borib, uni tashkilotning barcha xizmatchilari va rahbariyatiga tanishtirdi. SHuningdek, olim birinchi bo’lib E.Demingning sifat falsafasini va A.Feygenbaumning TQC modelini o’zi kashf etgan butun tashkilot doirasida sifatni nazorat qilish tizimiga (Company-Wide Quality Control, CWQC) tatbiq etdi. CWQCning umumiy g’oyasi sifatni boshqarish falsafasining yangi shaklini o’zlashtirgan edi. Bu g’oya keyinchalik TQC kontseptsiyasiga aylanadi. K. Isikavadan tashqari, jahonda sifatni boshqarish nazariyasi va amaliyotiga salmoqli hissa qo’shgan yapon maktabi namoyandalariga Geniti Taguti va Sigeo Singni ham kiritish mumkin.
Yaponiyada sifatni boshqarish usullarining keng joriy etilishi natijasida, XX asrning 60-80 yillari jahon bozorlarida yapon mahsulotlari hukmronligi davriga aylanishiga olib keldi. Yevropa mamlakatlari bozorlarini Yapon mahsulotlari egallashi, sifatni ta’minlash tizimlaridan foydalanish bilan bog’liq faoliyatni kuchaytirib yubordi. Bu tizimlar nafaqat maxsus sifat xizmatlari, balki korxonaning butun rahbariyati sifat uchun birgalikda ishlashi, mas’uliyat va vakolatni o’z zimmasiga olishi zarurligini taqozo etdi. Buyuk Britaniyada 1979 yilda paydo bo’lgan BS 5750 shunday standart bo’lib hisoblanadi. Aynan shu standart keyinchalik ISO 9000 seriyali standartlarni yaratish uchun asos bo’ldi.
SMT va ISO 9000 seriya standartlari rivojlanishiga katta hissa qo’shgan “G’arb maktabi”ning vakili, amerikalik mutaxassis F.B.Krosbi o’zidan oldingi hamkasblaridan farqli o’laroq, sifatni kompleks usulda takomillashtirish muammosini yechish taklifi bilan chiqdi. U sifat tizimini joriy etishning 14 ta qoidasini kashf etdi. ISO 9000 standartlarida bunday yondoshuv (unifikatsiyalash va standartlashtirish) 8 yil o’tgandan keyingina – 1987 yilda qo’llanilgan.
SHunday qilib, bu davrda sifatni yaxshilash va ishlab chiqarish unumdorligining o’sishi o’rtasidagi avvalgi ziddiyat hal etildi. CHunki boshqaruvning yangicha g’oyalari qo’llanishi bir vaqtning o’zida sifatni oshirish va ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish uchun imkon berdi. Bunday taraqqiyot ko’p jihatdan J. Juran va A. Feygenbaum tadqiqotlariga bog’liqdir, chunki ular sifat harajatlarini (“cost of quality”) asoslash va umuman sifatning iqtisodiy samaradorligini aniqlashga salmoqli hissa qo’shishgan.