O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

«Ishsizlikning tabiiy me’yori» to’g’risidagi gipoteza to’liq va ish 
bilan bandlik darajasini aniqlashning monetaristik versiyasidir. Bunda, 
mehnatga layoqatli aholining to’liq ish bilan bandligining umuman iloji 
chegaralangan bo’ladi. Hatto kon’yunktura nihoyatda qulay bo’lgan 
taqdirda ham xodimlarning bir qismi o’z malakalarini qaytadan oshirishiga 
zaruriyat paydo bo’ladi, chunki ayrim kasblar shunchaki yo’q bo’lib 
ketishi ham mumkin, bundan tashqari, odamlar u yoki bu sabablarga ko’ra 
yashash joylarini o’zgartirishga majbur bo’ladilar va hokazo.
Bir qator iqtisodchilarning fikricha, 4—5 % doirasidagi ishsizlikni 
iqtisodiy jihatdan qoniqarli, tabiiy desa ham bo’ladi va uni ijtimoiy 
ta’minlash muammoli bo’lmaydi. Ular mazkur sharoitda ish bilan bandlik 
darajasiga muvofiq keladigan ishsizlik me’yorini tabiiy deb hisoblaydilar. 
Buning ma’nosi shuki, tabiiy ishsizlik ish kuchiga bo’lgan talab bilan 
qat’iy belgilanadi.
M. Fridman, har qanday chog’da ham real ish haqi stavkalari
tarkibidagi muvozanatga to’g’ri keladigan ishsizlikning qandaydir darajasi 
mavjud bo’ladi, deb ta’kidlaydi. Ishsizlikning ushbu darajasida real ish 
haqi stavkalari muayyan «me’yoriy» sur’atda, ya’ni kapital hosil qilinishi, 
texnikaviy yangiliklar kiritilishi va boshqa jarayonlar o’zining uzoq vaqtli 
traektoriyalarida qolavergan sayin uzluksiz saqlanishi mumkin bo’lgan 
sur’atda oshish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Basharti, siyosatchilar ish 
bilan bandlikni uning mazkur sharoitidagi tabiiy me’yoridan yuqori 
darajagacha oshirishga urinsalar, narxlarning oshishi bunga birinchi javob 
bo’ladi.
Ishsizlikning «tabiiy me’yori» to’g’risidagi nazariyasining asosiy 
zaifligi u mehnat bozorida ham, tovar bozorida ham mukammal raqobat 
bo’ladi, pulli ish haqi dinamikasi inertsial bo’lib, uni sekinlashtirib 
bo’lmagan taqdirda narxlarning kutilayotgan o’sishi haqiqiy o’sish bilan 
to’g’ri kelishi (Fridmanning fikricha, bu ish bilan band emaslik «tabiiy» 
darajasining belgisi bo’ladi) ishsizlikning bir me’yorida emas, balki g’oyat 
xilma-xil me’yorlarida ham ro’y berishi mumkin, ya’ni buning uchun 

---

76 
mehnat bozorida muvozanatli vaziyat bo’lishi shart emas, deb 
hisoblashadi.
yangi klassiklar ishsizlikning noilojdanligini inkor etadilar va 
kambag’allikka qarshi kurash dasturlarini tan olmaydilar. Ularning 
fikricha, ishsizlik ko’pincha ko’ngilli tusda bo’ladi va ishni «erkin tanlash» 
natijasida yuzaga keladi: ishdan bo’shatilgan odamlar kasblarini, yashash 
joylarini almashtirishni xohlamaydilar va kamaytirilgan mehnat haqiga 
rozilik bermaydilar. Ba’zida ushbu yo’nalish namoyandalari eng kam ish 
haqi darajasini pasaytirish va ishsizlik yuzasidan beriladigan nafaqalarni 
qisqartirish tarafdori bo’lib chiqadilar, chunki shu yo’l orqali ish bilan 
bandlik darajasi oshadi, deb hisoblaydilar.
Fridman hukumatning kam haq olib ishlaydigan va ijtimoiy jihatdan 
zaif himoya qilingan aholi qatlamlariga yordam ko’rsatishga qaratilgan 
ijtimoiy chora-tadbirlariga qarshi chiqib, uni samarasiz deb hisoblaydi. 
Iqtisodiyotni tartibga soluvchi asosiy vosita pul deb hisoblaydi. Shuning 
uchun inglizcha «mone» so’zi pul ma’nosini berganligi uchun, bu 
yo’nalish ishtirokchilarini monetaristlar nomi bilan ataganlar. Fridman 
asarlarining ko’pchilik qismi pul muammosiga, pul muomalasiga, kredit-
pul siyosati strategiyasiga bag’ishlangan. Keynsga qarama-qarshi o’laroq, 
monetaristlar byudjet va soliq tartibiga qarshi chiqadilar va umuman davlat 
tomonidan tartibga soluvchi narsalar eng kam miqdorga keltirilishi kerak, 
deb hisoblaydilar. Ularning asosiy g’oyasi — iqtisodiyotning ahvoli va 
kon’yunkturaning holatidan qat’i nazar, pulning barqaror emissiyasidir. 
Fridman AQSH monetar tarixini tadqiq qilish asosida pul massasining 
o’zgarishi bilan milliy daromadning o’zgarishi o’rtasida mustahkam 
bog’liqlik bor, deb hisoblaydi. Pul taklifining o’zgarishiga ular jami 
talabning barcha tarkibiy qismlariga (faqat investitsiyalarga emas) ta’sir 
ko’rsatuvchi omil sifatida qaraydilar. Fridman pul qoidasining mohiyati, 
muomaladagi pulning har yilgi ko’payish foizi ichki milliy mahsulotning 
har yilgi o’sish foizi bilan mos kelishi lozim, bunda narxlarning o’sishi 
hisobga olinishi kerak.
Monetaristlar erkin quvvatlar va ish kuchi mavjud bo’lgan pul 
massasining o’sishi narxlarning o’sishiga olib kelmaydi, deb hisoblaydilar. 
Buni bizdagi monetaristlar nazariyasi tarafdorlari ham bilib qo’yishlari va 
hisobga olishlari muhimdir. Kontseptsiyaning yana bir muhim qoidasi, 
qisqa muddatli pul siyosatidan voz kechish va uni uzoq muddatli pul 
siyosati bilan almashtirishdir, chunki pul massasining o’zgarishi 
iqtisodiyotga darhol ta’sir ko’rsatmaydi, balki birmuncha vaqtdan keyin 
ta’sir qiladi.

---

77 
Monetarizmning ijobiy ta’siri pulning tovarlar olamiga ta’sir 
ko’rsatish mexanizmini, pul siyosatining iqtisodiyot rivojiga ta’sir 
ko’rsatishini batafsil tadqiq qilishdan, davlat byudjetini balanslash 
zarurligini asoslab berishdan iboratdir.
Yuqorida aytilganlardan hozirgi vaqtda iqtisodiy tafakkurning ikki 
asosiy yo’nalishi: bir tomondan, klassik va neokonservativ (monetaristik) 
yo’nalish, ikkinchi tomondan, keynschilik va neokeynschilik yo’nalishi 
mavjuddir. Birinchi yo’nalish erkin bozorni saqlab qolishni va jami taklifni 
kengaytirish zarurligini yoqlab chiqsa, ikkinchi yo’nalish jami talabni 
rivojlantirish va davlatning iqtisodiy rolini, uning tartibga soluvchi 
vazifasini kuchaytirishni yoqlab chiqadi.