O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

8.2. Ishsizlikning sabablari 
 
Iqtisodchilar ommaviy ishsizlikning haqiqiy sabablari qandayligi 
to’g’risida hanuzgacha bahslashadilar. Jumladan, bu masala klassik va 
keynsian maktablari o’rtasidagi kelishmovchilik mavzularidan biridir. Bu 
bahs xususida qisqacha to’xtalamiz.
Klassik (va neoklassik) nazariyaga ko’ra, ommaviy ishsizlikning
asosiy sababi pasayish tomoniga bo’lgan yuqori va moslashuvchan 
bo’lmagan ish haqi hisoblanadi. Ish haqi o’z muvozanat darajasidan 
oshib, kasaba uyushmasining faolligi hamda davlatning aralashuvi 
tufayli o’sha darajada «o’rnashib qolganda» mehnat talabi bilan 
taklifi o’rtasida uzilish paydo bo’ladi, mana shu narsa ishsizlikni 
keltirib chiqaradi. Agar bozordan tashqari kuchlar (kasaba uyushmalari 
va davlat) firmalarni ish bilan bandlikni oldingi darajasida saqlashga 
majbur qilsa, buning oqibati mamlakatdagi xronik inflyatsiya bo’lishi 
mumkin. Bundan - neoklassiklarning asosiy «retsepti» - ish haqi darajasini 
ushlab turish va hatto kamaytirish kelib chiqadi.
Ma’lumki, J.Keyns ishsizlikning davosi sifatida ish haqini pasaytirish 
g’oyasini qat’iy inkor etib, o’ziga investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof 
eksportdan tashqari iste’mol xarajatlarini - bunda ham so’nggisi - umumiy 
talabning asosiy qismi, ham qamrab oladigan umumiy talabdan kelib 
chiqadi. Keynsning asosiy g’oyasi shundaki, umumiy talabning namoyishi 
firmalarning ishchanlik faoliyatini, demak, ishchi kuchiga talabni ham 
pasaytiradi. Agar bunda iste’mol xarajatlarining asosi sifatidagi ish haqi 

---

112 
kamayadigan bo’lsa, umumiy talab yanada ko’proqqa kamayadi va 
boshqalar.
Fikrimizcha, O’zbekistonda ishsizlikning paydo bo’lishi va o’sish 
tarixi aynan Keyns qarashlarining to’g’riligini isbotlaydi. Ishsizlar rasmiy 
ro’yxatga olingandan boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum darajada 
muntazam ortib bordi, shunga ko’ra ish bilan bandlik ko’rsatki chlari esa 
pasayib bordi. Ishga joylashtirish qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik 
darajasi shunchalik past bo’ladi.
Ishsizlikning tabiiy darajasini tushirishga qaratilgan har qanday 
iqtisodiy siyosat yo ishdan bo’shash darajasini pasaytirishga yoki ishga 
joylashtirish darajasini oshirishga ko’maklashishi kerak. Ishsizlik bu 
darajadan ko’tarilib ketsa, har qanday mamlakat uchun mudhish hollarni 
yuzaga keltiradi.
Ishsizlik darajasi ikki asosiy ko’rsatkichlar bilan o’lchanadi. Ulardan 
birinchisi – yuqorida aytib o’tilganidek, faol aholi sonida rasmiy ro’yxatga 
olingan to’liq ishsizlar salmog’i sifatida hisoblanadigan ishsizlik 
darajasidir. Biroq, bu ko’rsatkich ish bilan bandlik sohasidagi vaziyat 
haqida to’liq tasavvur bermaydi. Uni haqqoniy aniqlash uchun ish joyidan 
mahrum bo’lgan kishilar sonini va ular qancha vaqt davomida shunday 
holatda bo’lishlarini bilish kerak. Ishsizlar sonini bekor o’tkazgan 
vaqtlariga ko’paytirsak, soatlarda ifodalanuvchi haqiqiy ishsizlik 
darajasiga erishamiz.
Ishsizlik va ishsizlik darajasini aniqlash uchun uni turkumlash 
maqsadga muvofiqdir. Ishsizlikni bir necha xususiyatiga ko’ra turkumlash 
mumkin (kelib chiqish sababiga ko’ra, shaklan, mazmunan namoyon 
bo’lishiga ko’ra, davom etish muddatlari va egallagan makoniga ko’ra).
Ish bilan bandlikning keskin kamayishi iqtisodiyotdagi tarkibiy 
o’zgarishlar (davlat sektorining kamayishi) inflyatsiya hamda xo’jalik 
yuritishni 
muqobil 
shakllari 
(xususiy 
korxonalar, 
hissadorlik 
jamiyatlari)ning etarlicha tez o’smaganligi tufayli ko’pgina korxonalarda 
moliyaviy ahvolning yomonlashuvi bilan qo’shilishidan yuzaga keldi. 
Bularning hammasi, tabiiyki, umumiy talab hajmida salbiy aks etdi: davlat 
ta’siri qisqardi, investitsiya faoliyati sustlashdi, iste’mol xarajatlari esa
inflyatsiya ta’sirida turmush darajasining yomonlashuvi tufayli birmuncha 
kamaydi. «Plyus» belgisi bilan qolgan umumiy talabning yagona 
komponenti - xom ashyo chiqarishga an’anaviy asoslangan sof eksport 
bo’ldi.