O‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Darsining maqsadi: To‘ldiruvch, uning turlari va vositasiz to‘ldiruvchi haqida ma’lumot berish.
1. Tarbiyaviy maqsad: Talabalarni tilni sevishga, o‘zbek tilining boy imkoniyatlarini o‘rganishga, uni rivojlantirishga hissa qo‘shishni o‘rgatish;
2. Ta`limiy maqsad: Talabalarni mustaqil fikrlash, bayon etish qobiliyatini rivojlantirish, mavzu haqida ilmiy yo‘nalish berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: Talabalarning tafakkur olamini boyitish, olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish.
4. Kasbiy tarbiya: Talabalarni o‘qituvchilik kasbiga qiziqtirish va muhabbat uyg‘otish, bu kasbning sir-asrorlarini ochib berish;
Dars metodi: Qisman izlanuvchanlik.
Dars usuli: Suhbat, savol javob darsi.
Dars turi: Aralash.
Dars jihozi: Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari; to‘ldiruvch, uning turlari bo‘yicha chizilmalar, kitoblar, TSO, texnik vositalar, slaydlar, tarqatma materiallar.
I.Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
a) salomlashish
b) davomati aniqlash
d) Uyga berilgan vazifani tekshirish.
Dars mustaqil ish bilan boshlanadi: Ushbu gaplarni yozing va har bir gapning Grammatik asosini topib, tagiga chizing.

1. 
   Ariq bo‘yi ko‘m-ko‘k maysalar bilan qoplangan.
   
2. 
   Konfrensiya kitobxonlarda katta taassurot qoldirdi.
   
3. 
   Har tomondan qushlarning yoqimli ovozi eshitilib turadi.
   

Mustaqil ishni tekshirishda bir o‘quvchi ega va uning ifodalanishini, ikkinchi o‘quvchi kesim va uning turlari haqida gapirib beradi. Bu borada o‘qituvchi gapning ikkinchi darajali bo‘laklari haqida o‘tilganlarni eslatadi. Bu darsda to‘ldiruvchi o‘tilishini ma’lum qiladi va «Toldiruvchi haqida ma’lumot» mavzusini yozuv taxtasiga yozib qo‘yadi. Bu mavzuni bayon qilishda o‘qituvchi muammoli ta’lim uculidan foydalanib, o‘quvchilarni fikrlashga da’vat etadigan quyidadi savollarni beradi:
Qaysi so‘zlar to‘ldiruvchi bo‘lib kelgan?
To‘ldiruvchilar qaysi so‘roqlarga javob bo‘lyapti?
To‘ldiruvchilar qaysi so‘z bilan ifodalangan?
To‘ldiruvchilar qaysi so‘zga qanday yo‘l bilan bog‘langan?
Topshiriq slayd orqaliy darslikdagi misollar asosida bajariladi.
Sirtdan qaralganda, bu savollar juda murakkabga, bolalar uni bajara olmaydiganga o‘xshaydi. Lekin IV sinfda to‘ldiruvchi haqida berilgan ma’lumot o‘quvchilarning mazkur topshiriqni bajarishlari uchun etarli zamin bo‘la oladi. To‘ldiruvchi asosan ot va olmoshlar bilan ifodalanadi. So‘z birikmasi haqida esa o‘quvchilar 7- sinfda ma’lumot oladilar. Ana shularga suyangan holda yuqoridagi topshiriqni bajarish yuzasidan o‘quvchilarning mustaqil izlanishlari uyushtiriladi. Mustaqil ish jarayonida o‘quvchilar berilgan misollarni yuqoridagi savollar asosida tahlil qiladilar. Tahlil, asosan, quyidagi mazmunda bo‘ladi:

1. 
   gapdagi terimchilarni so‘zi to‘ldiruvchi, kimlarni so‘rog‘iga javob bo‘ladi, ot bilan ifodalangan, tabrikladi so‘ziga boshqaruv yo‘li bilan bog‘langan.
   
2. 
   gapdagi g‘o‘zapoyadan so‘zi to‘ldiruvchi, nimadan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, ot bilan ifodalangan, tozalanmoqda so‘ziga boshqaruv yo‘li bilan bog‘langan.
   

O‘quvchilarda savollarga yozgan javoblarini og‘zaki so‘zlab berish malakasi ortgan sari shu javoblarni qisqartirib yozishni talab qilish ham mumkin. Yuqoridagi mashiqda berilgan 3-gapning muammoli savollar asosida qisqartirib yozilgan tahlilini namuna tarzida keltiramiz:M: Traktor bilan(nima bilan?, boshqaruv, ot, ko‘makchi) haydadi. (Bunda matindan olingan so‘zlar qavs tashqarisida, savollarga javoblar esa qavs ichida yoziladi.)
O‘quvchilar bunday tahlil yuzasidan quyidagicha xulosa chiqaradilar. (muammo qilib qo‘yilgan savollar nechta bo‘lsa, xulosa ham shuncha raqam tartibidan iborat bo‘ladi.

1. 
   Terimchilarni, g‘o‘zapoyadan, traktor bilan so‘zlari to‘ldiruvchi.
   
2. 
   Bu to‘ldiruvchilar kimlarni? nimadan? nima bilan? so‘roqlariga javob bo‘ladi.
   
3. 
   1- va 2-gapdagi to‘ldiruvchilar ot bilan, 3-gapdagi to‘ldiruvchi esa ot va ko‘makchi bilan ifodalangan.
   
4. 
   To‘ldiruvchilar fe’l-kesimga boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanadi.
   

O‘qituvchi o‘quvchilar javobini yakunlaydi-da, darslikdagi mashiqni so‘roqlar o‘rniga to‘ldiruvchilar qo‘shib o‘qiydilar.Vositasiz to‘ldiruvchi haqidagi ma’lumotlar darslikdagi misollardan foydalanib tushuntiriladi. O‘quvchilar oldindan ko‘chma yozuv taxtasiga yozilgan gaplardan vositasiz to‘ldiruvchilarni topib, tagiga chizib, ustiga so‘rog‘ini yozib, gapning qaysi bo‘lagiga bo‘lanishini belgilab boradi. Mustahkamlash. Darslikda berilgan mashiqlar og‘zaki bajariladi: o‘quvchilar berilgan gaplarni o‘qib, vositasiz to‘ldiruvchilarni ko‘rsatadilar,ifodalanishini aytib beradilar. Kegingi mashq mustaqil bajariladi. Yozganlarini tekshirishda tushum kelishik qo‘shimchasi qo‘llangan va qo‘llanmagan o‘rinlarini ko‘rsatib, uni tushuntirib berish talab qilinadi. Differensiyal usul vositasida mustaqil ish. Differensiyal usul bilan mustaqil ish olib borilganda sinif o‘quvchilarining bilimi, uquvi, amaliy malaka va ko‘nikmalariga qaraladi. O‘qituvchi o‘quvchilarni ma’lum tartibda kichik guruhlarga bo‘lib olgach, har bir guruh o‘quvchilarining bilimiga mos mustaqil ish topshiradi. Vositasiz to‘ldiruvchilarni o‘rganishga bag‘ishlangan darsda differensiyal usuldan tayanch so‘zlarni qatnashtirib matn tuzish va darslikdagi mashqni bajarishda foydalaniladi. Bunda sinf o‘quvchilarining ko‘pchiligini bir guruh hisoblab, ularga ko‘rak, gazeta, choy, norma, tashakkur singari tayanch so‘zlar vositasida «Mening ish kunim» mavzusida bog‘lanishli matn tuzish topshiriladi. O‘zlashtirish bo‘sh o‘quvchilarga darslikdagi mashiqdan 4ta gapni ko‘chirib, vositasiz to‘ldiruvchilarning tagiga chizib, ma’nosidagi farqni tushuntirib berishga hozirlanish topshiriladi. O‘qituvchi o‘quvchilar ishini kuzatib boradi. Lozim topilganda ayrim o‘quvchilarga zarur yo‘l-yo‘riq va yordam ko‘rsatadi. Mashg‘ulot oxirida har ikki topshiriqning bajarilishi yuzasidan suhbat o‘tkaziladi va mustaqil ish yakunlanadi.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   To‘ldiruvchining ta’rifini ayting, misol keltiring va tahlil qiling.
   
2. 
   To‘ldiruvchi necha xil bo‘ladi? Ularning farqini izohlab bering.
   
3. 
   Vositasiz to‘ldiruvchi qaysi so‘roqlarga javob bo‘ladi? Misollar keltirib, ifodalanishini aytib bering.
   
4. 
   Vositasiz to‘ldiruvchi nimani bildiradi?
   

Uyga vazifa . Badiiy asardan 4ta gap yozing va uiarni sintaktik tahlil qiling.Topshiriq: Yuqoridagi dars ishlanmadan foydalanib Ega va kesim orasida tireni ishlatilish mavzusiga dars ishlanma tayyorlang.Morfologiya so‘zlarning grammatik xususiyatlarini; tuzilishi, yasalishi, turlanishi, tuslanishini tekshiradi. Bu shakliy tekshirish albatta lug‘aviy ma’no asosida bo‘ladi.
Sintaksis ana shu so‘z shakllar dinamikasini, o‘zaro bog‘lanishini ularning gapdagi vazifasini, ma’lum fikrni ifodalashdagi o‘rnini o‘rganadi.