Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi

Loyihalash aspektlari.
Ierarxik darajalarni tug„diruvchi ob‟yekt xossalari aks ettirilishining 
mufassalligi darajasi bo„yicha bayonlarni ajratishdan tashqari turli aspektlar bo„yicha bayonlar 
dekompozitsiyasidan ham foydalanishadi. Funktsional, konstruktorlik va texnologik aspektlar yirik 
aspektlarga kiradi. Ushbu aspektlarga taalluqli bayonnomalarni o„zgartirish yoki olish bilan bog„liq 
masalalarni yechish mos ravishda funktsional, konstruktorlik va texnologik loyihalash deb ataladi. 
F u n k t s i o n a l a s p e k t ob‟yektda ro„y beradigan fizikaviy va informatsion jarayonlarning 
xarakteri va ishlashining asosiy printsiplarini aks ettiradi va printsipial, funktsional, strukturaviy, 
kinematik sxemalarda va ularga ilova qilinadigan hujjatlarda o„z ifodasini topadi. 
K o n s t r u k t o r l i k a s p e k t funktsional loyihalash natijalarini amalga oshiradi, ya‟ni 
ob‟yektlarning geometrik shakllarini va ularning fazoda o„zaro joylashishini ta‟minlaydi. 
T e x n o l o g i k a s p e k t konstruktorlik loyihalash natijalarini amalga oshirish bilan, ya‟ni 
ob‟yektlarni tayyorlash metodlari va vositalarini bayon qilish bilan bog„liq. 
Ob‟yekt xossalarini differentsiyalabroq (tabaqalashtiribroq), ya‟ni undan bir qator nimtizimlar 
va shunga mos aspektlar sonini ajratib bayon qilish mumkin. Masalan, funktsional aspektni bayon 
qilinayotgan hodisalarning fizikaviy asoslariga ko„ra elektrik, mexanik, gidravlik, kimyoviy va sh.k. 
aspektlarga bo„lish mumkin. Bunda elektromexanik tizim bayonida elektrik va mexanik 
nimtizimlarning bayonlari, yadroviy reaktor bayonlarida – gazodinamik, issiqlik, fizika-neyronli 
nimtizimlarning, optika – elektron pribori bayonlarida – elektrik va optik nimtizimlarning bayonlari 
paydo bo„ladi. 
Loyihalash jarayonining tarkibiy qismlari.
Loyihalash vaqtida rivojlanuvchi jarayon sifatida 
davr (стадия)larga, bosqich (этап)larga, loyihaviy protseduralarga va operatsiyalarga ajraladi. 
Murakkab tizimlarni loyihalashda loyihalash oldi tadqiqotlari, texnikaviy topshiriq va 
texnikaviy takliflar, eskiz, texnikaviy, ishchi loyihalash, sinash va tadbiq qilish davrlari ajratiladi. 
Loyihalash oldi tadqiqotlari, texnikaviy topshiriq va texnikaviy takliflar davrlarida
jamiyatning yangi buyumlari olishga ehtiyojini, sanoatning ushbu va qo„shni sohalaridagi ilmiy-
texnikaviy yutuqlarni, mavjud resurslarni o„rganish asosida texnikaviy ob‟yektning vazifasi va uni 
qurishning asosiy printsiplari aniqlanadi va uni loyihalash uchun texnikaviy topshiriq (TT) 
shakllantiriladi. Bu davrlar 
ilmiy-tadqiqot ishi
(ITI) 
davri
deb ham ataladi. 
Eskiz loyihasi davrida
(boshqachasiga tajriba-konstruktorlik ishi (TKI) davrida) bo„lajak 
ob‟yekt funktsiya qila olishini belgilaydigan asosiy printsiplar va qoidalarning to„g„riligi va amalga 
oshirila olishi tekshiriladi. 
Texnikaviy loyiha davrida
loyihaning hamma qismlari har tomonlama ishlab chiqiladi, 
texnikaviy yechimlar konkretlashtiriladi va detallashtiriladi. 
Ishchi loyiha davrida buyumni tayyorlash uchun zarur bo„lgan hamma hujjatlar tayyorlanadi 
(shakllantiriladi). So„ngra tajriba qilish uchun mo„ljallangan namuna yoki bir nechta namunalar 
tayyorlanadi va sinaladi. Sinov natijalari bo„yicha loyihaviy hujjatlarga zarur bo„lgan tuzatishlar 
kiritiladi va faqat shundan keyin tanlangan korxonada ishlab chiqarishga tadbiq qilish boshlanadi. 
L o y i h a l a s h b o s q i c h i – bitta yoki bir nechta ierarxik darajalar va aspektlarga taalluqli 
ob‟yektning talab qilingan hamma bayonlarini shakllantirishni o„z ichiga olgan loyihalash 
jarayonining bir qismidir. Ko„pincha bosqich nomi mos ierarxik darajalar va aspektlar nomi bilan bir 
xil bo„ladi. Masalan, texnologik jarayonlarni loyihalashni texnologik jarayonning printsipial 
sxemalarini ishlab chiqish, marshrut texnologiyasini va operatsion texnologiyani ishlab chiqish va 

---

24 
dasturaviy-boshqariladigan texnologik jihoz uchun mashinali olib yuruvchilarda boshqaruvchi 
informatsiyani olish bosqichlariga bo„lishadi. Katta integral sxema (KIS)larni loyihalashda 
komponentlarni loyihalash, sxematexnik, funktsional-mantiqiy va topologik loyihalash bosqichlarni 
ajratishadi. Birinchi uchta bosqich o„xshash nomga ega bo„lgan funktsional aspektli uch ierarxik 
darajali masalalarni yechish bilan bog„liq. Topologik loyihalash bosqichi KISni loyihalashdagi 
konstruktorlik aspektdagi hamma ierarxik darajalarga taalluqli bo„lgan masalalarni o„z ichiga oladi. 
Loyihalash bosqichining tarkibiy qismlarini l o y i h a v i y p r o t s e d u r a l a r deb atashadi. 
Loyihaviy protsedura – bosqichning bir qismi bo„lib, uning bajarilishi loyihaviy yechimni olish bilan 
tugaydi. Har bir loyihaviy protseduraga ushbu protsedura doirasida yechiladigan loyihalashning 
qandaydir masalasi mos keladi. Loyihaviy protsedura tarkibiga kiruvchi loyihalash jarayonining 
maydaroq tarkibiy qismi l o y i h a v i y o p e r a t s i y a l a r deb ataladi. Buyum chizmasini 
shakllantirish, kuchaytirgich parametrlarini hisoblash, elektr dvigatelini qurish uchun namunaviy 
konstruktsiyasini tanlash – loyihaviy protseduralarga, namunaviy grafikaviy tasvirni (tishli ilashma, 
chizma ramkasi va sh.k.) chizish, kuchaytirgichning statik holatini bayon qiluvchi algebraik 
tenglamalar tizimini yechish, elektr dvigatelning navbatdagi variantini qurishning effektiv 
ko„rsatkichlarini hisoblash – loyihaviy operatsiyalarga misol bo„la oladi. 
Shunday qilib, daraja va aspekt tushunchalari loyihalanayotgan ob‟yekt haqida tushunchalarni 
strukturlashga, bosqich tushunchasi esa – loyihalash jarayonini strukturlashga taalluqli.