Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi

2 – Ma’ruza. Mavzu: ALT ta’minoti turlarining komponentlari 
Ma’ruza rejasi: 
1.
ALT matematik ta‟minoti (MT). 
2.
ALT dasturaviy ta‟minoti (DT). 
3.
ALT informatsion ta‟minot. 
4.
ALT texnikaviy ta‟minoti. 
5.
ALT lingvistik ta‟minoti. 
Tayanch so‘zlar va iboralar 
Umumtizimiy DT, ixtisoslashgan DT, so„rovlar tili, ma‟lumotlarning fizikaviy modeli, 
ma‟lumotlarning sanaviy modeli. 
Loyihalashni avtomatlashtirish vositalarini avtomatlashtirilgan loyihalash turlari bo„yicha 
guruhlarga ajratish mumkin. 
2.1. ALT matematik ta’minoti (MT) 
ALT matematik ta‟minoti asosini algoritmlar tashkil qiladi; bu algoritmlar bo„yicha ALTning 
dasturaviy ta‟minoti ishlab chiqiladi. ALTda matematik ta‟minotning elementlari har xil bo„ladi. 
Ular ichida invariant elementlar – funktsional modellarni tuzish printsiplari, algebraik va differentsial 
tenglamalarning sonli yechimi metodlari, ekstremal masalalarni qo„yish, ekstrimumni qidirishlar 
mavjud. Matematik ta‟minotni ishlab chiqish ALT yaratishdagi eng murakkab bosqichdir; ALT 
unumdorligi va ishlashining samaradorligi ko„p jihatdan unga bog„liq. 
ALT DTsi vazifasi va amalga oshirish usullari bo„yicha ikki qismga bo„linadi: 
1) matematik metodlar va ular asosida tuzilgan, loyihalash ob‟yektlarini tavsiflovchi 
matematik modellar; 
2) avtomatlashtirilgan loyihalash texnologiyasining formalashgan bayoni. 
Matematik ta‟minot birinchi qismini amalga oshirishning usullari va vositalari turli ALTlarda 
o„ziga xosligi bilan ajralib turadi va loyihalash ob‟yektlarining xususiyatlariga bog„liq. Matematik 
ta‟minotning ikkinchi qismiga kelsak, avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlarini formalashtirish 
majmui, alohida loyihalash masalalarini algoritmlash va dasturlashga nisbatan ham murakkab masala 
ekan. Bu masalani yechishda loyihalashtirish texnologiyasining mantiqi butunligicha, jumladan 
avtomatlashtirish vositalaridan foydalanish asosida loyihalovchilarning bir-biri bilan muloqoti 
mantiqi, formalashtirilishi kerak. Ushbu turdagi masalalarni yechishga mos keladigan tizimlar 
umumiy nazariyasining metodlari va holatlari ko„rilayotgan sohada hozircha qo„llanilishini topmadi. 
Loyihalashni avtomatlashtirish bo„yicha ishlar ko„p holatlarda loyihalash metodologiyasining 
takomillashmaganligini namoyon qildi va bir vaqtning o„zida loyihalash jarayonlarini 
takomillashtirish bo„yicha masalalarni yechish zaruratiga olib keldi. Loyihalash metodologiyasini 
takomillashtirish va rivojlantirish kontseptsiyasiga turli mualliflarning qarashlari bir narsada bir-
biriga o„xshash: loyihalash asosida tizimli yondoshuv yotishi kerak. ALTning matematik ta‟minoti 
loyihalashni avtomatlashtirishning ob‟yekti, jarayoni va vositalarini o„zaro bog„liqlikda bayon qilishi 
lozim. Hozirgi paytda ushbu masalani yechish uchun tayinli nazariy baza bo„lmaganligi uchun, 
amalda turli matematik metodlarning murakkab tizimlarini modellash vositalari yagona kompleksga 
integratsiyalashishi jarayoni bormoqda.
Ushbu jarayon rivojida ikkita istiqbolli yo„nalishni ajratish mumkin: 
−
optimal loyihaviy yechimlarni olish metodlarining, jumladan avtomatlashtirilgan 
loyihalashga yo„nalgan metodlarning rivoji; 
−
loyihalanayotgan ob‟yektlarning turlariga invariant avtomatlashtirilgan loyihalash 
jarayonlarining o„zini takomillashtirish va tipiklashtirish. 
Davlat standartlarining 
«САПР. Типовые функционалные схемы проектирования 
изделий в условиях функционирования систем» 
metodik ko„rsatmalarni ishlab chiqish 
loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirishni takomillashtirish va tipiklashtirishda ahamiyatli natija 
bo„ldi. Unda loyihalashni avtomatlashtirish jarayoni tarkibi va protseduralar ketma-ketligi, loyihaviy 

---

11 
hujjatlarning mazmuni va shakllari bo„yicha an‟anaviy loyihalash jarayonidan keskin farq qiladi. Shu 
bilan birga avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonida loyihalash ob‟yektlariga invariant bo„lgan 
ma‟lum sondagi protseduralarni ajratish mumkin. Loyihalashning namunaviy jarayonini 
modellashning matematik apparatini markazlashtirilgan holda ishlab chiqish va bunday modellarni 
amalga oshiruvchi bazaviy dasturaviy-metodik komplekslarni chiqarish avtomatlashtirilgan 
loyihalash jarayonlari texnologiyasini takomillashtirish va tipiklashtirishda istiqbolli yo„nalishdir.