O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

10.3. Muhandislik psixologiyasi fan sifatida 
Muhandislik psixologiyasi – bu ―Inson – mashina‖ tizimini loyihalash, 
yaratish va ishlatishda ulardan foydalanish maqsadida inson va texnika o‘rtasidagi 
o‘zaro ta‘sir jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganadigan ilmiy fan. Muhandislik 
psixologiyasining tadqiqot ob‘ekti ―Inson – mashina‖ tizimi (IMT) hisoblanadi. 
IMTga inson-operator (yoki operatorlar guruhi) va mashina (operator o‘z faoliyati 
davomida foydalanadigan texnik vositalarning barchasi) kiradi. Human 
engineering Amerika ilmiy fanidan farqli o‘laroq, Rossiya muhandislik 
psixologiyasi nafaqat mehnat faoliyatini optimallashtirish, balki texnikani 
loyihalash bilan bog‘liq kengroq doiradagi ilmiy-amaliy masalalar bilan qiziqadi. 
Muhandislik psixologiyasining maqsadi – insonga mashinani tartibga solish 
imkonini beruvchi xususiyatlarni o‘rganishdir. Bular qisman anatomik, lekin ko‘p 
hollarda psixologik xususiyatlardir: idrok, tafakkur, diqqat, xotira va boshqalar. 
Ularni texnika loyihasini tuzishda, odamlarni ma‘lum bir texnika bilan ishlash 
uchun tanlashda va o‘zlarining kasbiy faoliyatlarida murakkab texnik 
qurilmalardan foydalanadigan odamlarni kasbiy tayyorlashda hisobga olish zarur. 
Muhandislik psixologiyasining diqqat markazida inson faoliyat sub‘ekti sifatida 
turadi. Muhandislik psixologiyasi o‘zining tadqiqotlarida quyidagi metodologik 
printsiplarga asoslanadi: 

---

282 
- mehnatni gumanizatsiya qilish printsipi (tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasi – 
o‘zining xususiyatlari va qiziqishlari, ishini ijodiy qilish istagi bo‘lgan shaxs);
- operatorning faollik printsipi (aynan IMTdagi shaxs qaror qabul qilish uchun 
mas‘ul hisoblanadi, tizimni boshqarish faoliyatini amalga oshiradi, faollik 
operatorga ishlash qobiliyatini asrashga imkon beradi); 
- faoliyatni loyihalash printsipi (avval inson faoliyati, keyin texnika 
loyihalanadi); 
- ketma-ketlik printsipi (IMTni loyihalash, ishlab chiqarish va ishlatishning 
hamma bosqichlarini psixologik qo‘llab-quvvatlash);
- komplekslilik printsipi (boshqa fanlar bilan fanlararo munosabatlarni 
rivojlantirish).
Muhandislik psixologiyasi murakkab texnik tizimni boshqaradigan inson-
operatorning mehnatini o‘rganadi va o‘zgartiradi. Murakkab ―Inson – mashina‖ 
tizimi ikkita o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, inson ob‘ektni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta‘sir qilish orqali emas, balki masofaviy 
vositalardan foydalanish orqali boshqaradi. Ikkinchidan, operator mashina va unga 
ta‘sir etuvchi atrof-muhit omillari haqidagi ma‘lumotlarni bevosita emas, balki 
axborotni ko‘rsatish vositalari orqali qabul qiladi. 
Muhandislik psixologiyasining nazariy fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan 
iborat:
- operator faoliyatini tahlil qilish, vazifalarni inson va tizimning kibernetik 
qismi o‘rtasida taqsimlash;
- operatorlarning birgalikdagi faoliyatini, muloqot jarayonlarini, axborot 
almashinuvini tadqiq qilish;
- operator faoliyatiga ta‘sir qiladigan omillarni o‘rganish, ish joyini baholash, 
maqbul ish sharoitlarini loyihalash;
- inson-operator faoliyatiga psixologik fazilatlarning ta‘sirini o‘rganish, uning 
faoliyatini boshqarishning maqbul algoritmini ishlab chiqish, operatorning 
psixofiziologik holati va ishlash qobiliyatini baholash metodikalarini yaratish. 
Muhandislik psixologiyasi va ergonomika o‘rtasidagi farqlarni aniqlash uchun 
barcha psixologlar tomonidan qabul qilingan yagona mezon mavjud emas. 

---

283 
Umuman olganda, ushbu fanlarni farqlash kerakmi, degan masalada turli xil fikrlar 
mavjud. Ularning har ikkisi ham ―Inson – mashina‖ tizimini o‘rganadi, inson-
operatorning ruhiy xususiyatlari bilan qiziqadi.
Ko‘pgina tadqiqotchilar 
muhandislik psixologiyasi va ergonomika o‘rtasidagi kichik farqlarga qaramay, bu 
fanlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega, degan fikrga ishonadilar. Ularni farqlash 
mezoni sifatida quyidagilarni qabul qilishni taklif etamiz: muhandislik 
psixologiyasi ko‘proq insonga, ergonomika esa - insonning psixologik 
xususiyatlarini hisobga olgan holda texnikani loyihalashga qaratilgan (P. Ya. 
Shlaen, V. M. Lvov). Shunday qilib, muhandislik psixologiyasi psixologiyaga, 
ergonomika esa texnik fanlarga, muhandislikka yaqinroq. 
Turli fanlar chegarasida paydo bo‘lgan muhandislik psixologiyasi mehnat 
psixologiyasi, ergonomika, mehnat gigienasi, mehnat va kasbiy ekspertiza, sud 
ekspertizasi, kasbga yo‘naltirish va mehnat reabilitatsiyasi bo‘yicha tadqiqotlarni 
birlashtirdi. Muhandislik psixologiyasining o‘ziga xosligi shundaki, u gumanitar va 
texnik bilimlar sohasining kesishgan joyida paydo bo‘ldi. Bir tomondan, u 
psixikaning faoliyatda namoyon bo‘lishini o‘rganadigan mustaqil psixologik fan 
bo‘lsa, ikkinchi tomondan, texnikani loyihalashga tegishli aniq texnik va 
muhandislik jihatga ega. Bu tabiatiga ko‘ra ikki tomonlama tadqiqot ob‘ekti – 
―Inson-texnika‖ tizimining o‘ziga xosligidan kelib chiqadi. 
Muhandislik psixologiyasi rivojlanishining birinchi bosqichida tadqiqotchilar 
diqqatni inson-operator tomonidan qaror qabul qilish va axborot qabul qilishning 
psixologik qonuniyatlariga qaratdilar. 
XX asrning 60-70 yillarida yangi bosqich boshlandi, o‘rta hisobda o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘lgan ma‘lum bir odamga burilish yuz berdi. Muhandislik 
psixologiyasining qiziqishlar sohasi shaxs bilan bog‘liq bo‘lgan qator masalalarni 
o‘z ichiga olib, umumiy, ijtimoiy va pedagogik psixologiyaning ishlanmalari 
qo‘llanila boshlandi.