O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

 
Nazorat uchun savollar:
1.
Tafakkur tushunchasini yoritib bering. 
2.
Tafakkurning qanday turlari mavjud? 
3.
Tafakkur oeratsiyalari haqida tushuncha bering. 
4.
Tafakkurning mantiqiy shakllariga ta‘rif bering. 
5.
Intellekt va kreativlikka ta‘rif bering 
6.
Intellekt va kreativlikning o‗zaro aloqasi nimalardan iborat? 
7.
Ijtimoiy intellekt nima ? 
8.
Intellektni dastlab o‗lchagan olim kim edi ? 
9.
Jinsiy farqlarning asosiy komponentlarida nima namoyon bo‗ladi ? 
10.
Nutq nima? 
11.
Nutqning turlariga izoh bering. 
12.
Nutqning vazifalari nimalardan iborat? 
 
 

---

275 
X- BOB. MUHANDISLIK PSIXOLOGIYASINING KELIB CHIQISHI VA 
FAN VA AMALIYOTIDAGI O`RNI 
10.1. Muhandislik psixologiyasining fan sifatida paydo bo’lishining shart-
sharoitlari. 
Texnika rivojlanishi bilan ishlab chiqarish jarayonida insonning roli o‘zgarib, 
muhandislik psixologiyasiga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Endi inson katta energiya va 
axborot oqimlarini, murakkab texnologik jarayonlarni nazorat qiladi, shuning 
uchun uning xatosining ahamiyati oshadi. Aynan iqtisodiy sabablarga ko‘ra, ishlab 
chiqarishdagi inson omilini o‘rganish va hisobga olish boshlandi. Keyinchalik 
psixologlar insonni va uning manfaatlarini tadqiqot markaziga qo‘yish, insonni 
texnikaga emas, balki texnikani insonga moslashtirish zarurligi haqida gapira 
boshladilar. Mustaqil ilmiy fan sifatida muhandislik psixologiyasi XX asrning 40-
yillarida shakllana boshladi, ammo inson va texnikani birgalikda o‘rganish 
zarurligi haqidagi g‘oyalar XIX asrda paydo bo‘lgan. 
1880 yilda D. I. Mendeleev havoda uchadigan qurilmalarni loyihalashda 
ushbu apparat ―hammabop va qulay‖ chiqishi uchun insonning antropometrik 
xususiyatlarini hisobga olish kerakligini aytgan. 
Mamlakatimizda aviatsiya uchun uchuvchilarni tanlashda dunyoda birinchi 
marta 1882 yilda Rossiya meteorologi M. A. Rixachev tomonidan shakllantirilgan 
psixologik mezonlardan foydalanilgan. Aeronavtga idrok etishning tezkorligi, 
ehtiyotkorlik, hushyorlik, ruhiy holatning mavjudligi zarur. Kasbiy tanlov dunyoda 
birinchi marta Rossiyada paydo bo‘lgan og‘ir, ko‘p motorli samolyot uchuvchilari 
uchun juda muhim edi. 
XIX asrda I.M. Sechenov mehnat faoliyatini ratsionalizatsiya qilish 
ta‘limotining nazariy asoslarini ishlab chiqdi. Mehnat ko‘nikmalarini 
shakllantirishni o‘rganib, faol dam olish tushunchasini ishlash qobiliyatini 
asrashning eng yaxshi vositasi sifatida kiritdi. U ―Ish kuni uzunligini belgilashning 
fiziologik mezonlari‖ (1897), ―Insonning ish-harakatlarida asab tizimining 
ishtiroki" (1900) va boshqa asarlar yozgan. 

---

276 
Shu bilan birga, G‘arbda, birinchi bo‘lib Amerika Qo‘shma Shtatlarida 
ishchilar mehnatini samarali qilish yo‘llarini o‘rganish boshlandi. Aynan shu erda 
insoniy-texnik fanlar paydo bo‘ldi va rivojlandi, ularning rus fanidagi analoglari 
muhandislik psixologiyasi va ergonomika sifatida tanildi. 
Bu sohada eng muhim nazariyalardan biri F. U. Teylor tizimidir. 1895 yilda 
F. U. Teylor mehnatni tashkil qilish bo‘yicha o‘zining dunyoga mashhur 
tadqiqotlarini boshladi. Uning dastlabki tajribalari inson uzoq vaqt davomida ish 
qobiliyatini yo‘qotmaslik uchun turli o‘lchamdagi belkuraklarda qancha temir 
rudasi yoki ko‘mir ko‘tarishi mumkinligi haqidagi masalani echishga qaratilgan 
edi (sinchiklab o‘lchashlar natijasida eng maqbul og‘irlik aniqlandi – 21 funt). 
Keraksiz, ortiqcha harakatlarni yo‘qotish orqali ishchining ishini oqilona tashkil 
etish mumkin, degan fikr unga tegishli. Buning uchun ishning maqbul sur‘atini 
tanlash kerak. Shu bilan birga, u yana bir muhim xulosaga keldi: nafaqat ish 
vaqtini, balki dam olish vaqtini ham belgilash lozim. 
F. U. Teylorning mehnatni ilmiy tomondan tashkil etish tizimi bir qator asosiy 
qoidalarni o‘z ichiga olgan: ishlab chiqarishning ilmiy asoslari, xodimlarni ilmiy 
tomondan tanlash, o‘qitish va mashq qildirish, ish boshqaruvchilar va ishchilar 
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik ishlarini tashkil etish. Boshqa savollar ham o‘rtaga 
tashlangan: asbobni ishchiga moslashtirish, kasbiy tanlov va boshqalar. F.U. 
Teylor ishlab chiqarish jarayoni elementlarini ilmiy tomondan o‘rganish uchun 
aniq talablarni kiritdi: butun jarayonning minimal qismlarga bo‘linishi, bu 
elementlarning barchasini va ular mavjud bo‘lgan sharoitlarni kuzatish va qayd 
etish, bu elementlarni vaqt va kuchning sarflanishiga qarab aniq o‘lchashdir. 
Buning uchun u birinchilardan bo‘lib ish harakatlarini bajarish xronometrajidan 
foydalandi.
1903 yilda G‘arbda yangi nazariya – psixotexnika paydo bo‘ldi. Bu atamani 
V. Shtern taklif qilgan, G. Myunsterberg esa nazariyaning asoschisidir. 
Bu yo‘nalish G‘arbda juda keng tarqaldi va 1939 yilgacha sakkizta xalqaro 
konferentsiya o‘tkazildi. Psixotexnikaning eng muhim vazifasi kasbiy tanlovni 
testlar yordamida o‘tkazish hisoblangan (1914 yildan boshlab kadrlarni tanlash 
bo‘yicha test tizimlari ishlab chiqarila boshlangan). Psixotexnika kasbiy 

---

277 
faoliyatning ma‘lum bir turi uchun tug‘ma qobiliyatlar haqidagi g‘oyadan kelib 
chiqqan. Odamlarning individual xususiyatlarini o‘rganib, psixotexnika 
mutaxassislari kasbiy tanlov orqali mehnatni oqilona tashkil etishga harakat 
qildilar. 
1918 yilda V. M. Bexterev mehnatning shaxsga ta‘siri o‘rganiladigan Miya va 
aqliy faoliyatni o‘rganish institutida mehnat laboratoriyasini tashkil etdi. 1920 
yilda V. I. Leninning tashabbusi bilan Markaziy mehnat instituti ochildi. XX 
asrning 20-yillarida rossiyaada korxonalarda psixotexnika laboratoriyalari tashkil 
etildi. 
Psixotexnika rossiyaaga kirib, biroz o‘zgardi. Kasbiy tanlov bilan bir qatorda 
olimlar ba‘zi xususiyatlarni boshqalari bilan qoplash imkoniyatlarini, ish joyini 
tashkil qilish, aviatsiya asboblari shkalalarini ratsionalizatsiya qilish va boshqalarni 
o‘rganib chiqdilar. Psixotexnikada mehnat faoliyatini o‘rganishga har tomonlama 
yondashish g‘oyasi oldinga surildi. Mahalliy psixotexnika mutaxassislari texnik 
qurilmalarni ishlab chiqish (klaviaturada harflarning joylashuvi), kasbiy tanlov, 
samolyot kabinasidagi asboblar shkalalarini ratsionalizatsiya qilish bilan 
shug‘ullanadilar (S. G. Gellershteyn, I. N. Shpilreyn, N. V. Zimkin). 
Masalan, A. A. Tolchinskiy kalish ishlab chiqarish bo‘yicha ―Qizil 
uchburchak‖ fabrikasida texnik nazorat xodimlari uchun psixologik trening 
o‘tkazgan. Faoliyat tahlili o‘tkazilgan, uni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan 
psixofiziologik fazilatlar ochib berilgan. 
A. K. Gastev o‘qitish va mehnat faoliyatining oqilona usullarini 
standartlashtirish, mehnatni o‘rnatish kontseptsiyasini ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanadi. 
Yu. I. Shpigel, L. I. Seletskaya va V. V. Chebisheva po‘latning sifatini po‘lat 
erituvchilar tomonidan farqlash funktsiyasini takomillashtirishni o‘rganishdi. Ular 
po‘lat tarkibini vizual aniqlash sifatini yaxshilaydigan maxsus jadvallar yordamida 
rang ajratish funktsiyalarini mashq qildirish metodikasini taklif etdilar. 
N. A. Bernshteyn metro poezdi haydovchisining ish joyini o‘rgangan. N. A. 
Eple uchuvchining asboblar panelidagi aviatsiya indikatorlari bilan shug‘ullangan. 

---

278 
Ushbu 
tadqiqotlar 
kelajakda 
muhandislik 
psixologiyasining 
rasmiy 
―tug‘ilishi‖ yo‘l ochdi.