O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

10.2. Muhandislik psixologiyasining rossiya va xorijda fan sifatida rivojlanishi. 
XX asrning 40-yillarida AQSh va Angliyada harbiy texnika ob‘ektlari, 
xususan, 
jangovar 
aviatsiya 
tizimlarini takomillashtirish bilan bog‘liq 
ergonomikaga oid eng salmoqli ishlar paydo bo‘ldi. Eng mashhur mualliflar – K. 
Morgan, R. Sleyt, Dj.A. Miller, E. Mak-Kormik va boshqalar. Chet eldagi birinchi 
ergonomik jamiyat 1949 yilda Angliyada tuzilgan bo‘lib, 1961 yilda Xalqaro 
ergonomik uyushma 30 dan ortiq mamlakat olimlarini birlashtirdi. 
Sovet Ittifoqida Kommunistik partiyaning Markaziy Komiteti tomonidan 
1936-yilda qabul qilingan ―Narkompros tizimidagi pedologik buzuqliklar 
haqida‖gi qarordan so‘ng, hech qanday maxsus qarorlarsiz mehnat psixologik 
tadqiqotlarining kamayishi kuzatildi. Sanoat psixotexnikasi va mehnat 
psixofiziologiyasi laboratoriyalarining barchasi yopildi. Bu munosabatning 
sabablaridan biri psixotexnikaning fan sifatida samaradorligi va deklarativligining
pastligidir.
Faqat o‘n yil o‘tgach, 1946 yilning oxirida, Germaniya bilan urush 
tugagandan so‘ng, harbiy-havo kuchlari qo‘mondonligi tashabbusi bilan 
aviatsiyada psixologik tadqiqotlarning yo‘nalishlari haqidagi savol muhokama 
qilinadigan rossiya FA Falsafa institutining psixologiya sektorining yig‘ilishlari va 
RSFSR pedagogika fanlari akademiyasi psixologiya bo‘limining sessiyasi 
o‘tkaziladi. Odatda rossiyaada muhandislik psixologiyasiga oid tadqiqotlarning 
qayta tiklanishi 1957 yilda Moskvada o‘tkazilgan mehnat psixologiyasini 
rivojlantirish muammolari bo‘yicha kengash bilan bog‘liq, uning qatnashchilari 
birinchi marta AQSh va Buyuk Britaniyadagi tadqiqotlar sohasi sifatida 
muhandislik psixologiyasining fenomeni haqida gaplashdilar. Muhandislik 
psixologiyasi mamlakatimizda mustaqil fan sifatida XX asrning 50-yillarning 
oxirlaridan boshlab rivojlanib kelmoqda. 
1959 yilda Leningrad Davlat universitetida Boris Fedorovich Lomov 
rahbarligida universitetda birinchi sanoat psixologiyasining ilmiy-tadqiqot 
laboratoriyasi tashkil etildi, keyinchalik u muhandislik psixologiyasi laboratoriyasi 

---

279 
deb nomlandi. Laboratoriya nomining o‘zgarishi texnikaning rivojlanishi sanoat 
psixologiyasi printsiplaridan chetga chiqish orqali hal qilinishi mumkin bo‘lgan 
yangi vazifalarni qo‘yganligi bilan bog‘liq. Laboratoriya 1964 yilda muhandislik 
psixologiyasi bo‘yicha birinchi Leningrad konferentsiyasini chaqirish tashabbusi 
bilan chiqdi. Shu yildan boshlab muhandislik psixologiyasi bo‘yicha butunittifoq 
konferentsiyalar muntazam o‘tkazib kelinmoqda. B. F. Lomov, shuningdek, 
mamlakatda muhandislik psixologiyasi bo‘yicha ―Inson va texnologiya‖ (1963) 
nomli birinchi monografiyasini nashr ettirdi, unda o‘sha davrga kelib olib borilgan 
tadqiqotlarni umumlashtirdi va xorijiy asarlarga to‘liq sharh berdi. 
Mamlakatimizda muhandislik psixologiyasining jadal rivojlanish davri XX 
asrning 60-yillarining boshlaridan 70-yillarning boshlarigacha bo‘lgan o‘n yillikka 
to‘g‘ri keladi. 1961 yilda Moskva Davlat universitetida muhandislik psixologiyasi 
laboratoriyasi ochildi, unga professor V.P. Zinchenko rahbarlik qildi.
1963 yilda Texnika estetikasi ilmiy-tadqiqot institutida professor V. F. Vend 
rahbarligida muhandislik psixologiyasi kafedrasi ochildi.
1966 yilda Moskva va Leningrad Davlat universitetlarida bir vaqtning o‘zida 
mehnat psixologiyasi va muhandislik psixologiyasi kafedralari ochildi. 
Ko‘pgina sanoati rivojlangan mamlakatlarda bo‘lgani kabi, rossiyaada 
muhandislik va psixologik tadqiqotlarning shakllanishi fuqarolik sanoatiga 
qaraganda ko‘proq insoniy, moliyaviy, ilmiy va texnik resurslarga ega bo‘lgan 
harbiy-sanoat kompleksining talablari bilan rag‘batlantirildi. Turli mudofaa 
idoralari va rossiyaa Mudofaa vazirligi institutlarida muhandislik va psixologik 
tadqiqotlar boshlandi. 50-yillarning oxirida, Moskvada, avtomatik asbob-uskunalar 
maxfiy ilmiy-tadqiqot institutida D.Yu. Panov rahbarligida ―inson omili‖ni hisob-
kitob qiladigan laboratoriya tashkil etildi. Avtomatik asbob-uskunalar ilmiy-
tadqiqot institutidagi muhandislik psixologiyasi laboratoriyasi ish joylari, 
axborotni aks ettirish vositalari, boshqaruv organlari va hokazolarni baholash va 
loyihalashda ishtirok etdi. D. Yu. Panov ―Atmosfera-1‖ nomli harbiy texnikani 
yaratishda inson omilini hisob-kitob qilish bo‘yicha ilmiy- tadqiqot dasturini ishlab 
chiqdi. 

---

280 
Ushbu dasturni amalga oshirish uchun psixologlardan V.D. Nebilitsina va 
V.P. Zinchenko, 1960 yilda esa Moskva, Leningrad va Xarkov universitetlarining 
psixologiya kafedralari va psixologik laboratoriyalari, RSFSR pedagogika fanlari 
Akademiyasi Umumiy va pedagogik psixologiya instituti jalb etildi. Keyinchalik 
ularga Tartu, Tbilisi va Vilnyus universitetlari, Butunittifoq texnika estetikasi 
ilmiy-tadqiqot instituti va uning ko‘plab filiallari, Gruziya Fanlar Akademiyasining 
psixologiya instituti va boshqalar qo‘shildi.
Mudofaa sanoati mablag‘lariga harbiy 
texnikani yaratishda inson omilini hisob-kitob qilish bo‘yicha dasturni amalga 
oshirishda 
ishtirok 
etgan 
universitetlarda 
muhandislik 
psixologiyasi 
laboratoriyalari tashkil etildi. XX asrning 70-yillarida Tulada Gennadiy 
Leonidovich Koroteev rahbarligida Sovet armiyasi uchun trenajyorlar ishlab 
chiqildi. G.S. Nikiforov – aviatsiyada inson bo‘g‘inining ishonchliligi, T.P. 
Zinchenko – kodli alfavitlarni vizual aniqlash va ishlab chiqish masalalari, A.I. 
Naftulev – qaror qabul qilish muammolari bilan shug‘ullanishgan. B.G. Ananev, 
P.I. Zinchenko, A.N. Leontev, A.A. Smirnov, B.M. Teplov, P.A. Shevarev o‘zlari 
rahbarlik qiladigan jamoalarda muhandislik va psixologik tadqiqotlarni o‘tkazishda 
yordam berganlar. 
1964 yilda muhandislik psixologiyasiga oid original asarlar to‘plami nashr 
etildi. XX asrning 50-yillar oxiri – 60-yillar boshlarida muhandislik psixologiyasi 
va ergonomika sohasidagi xorijiy ishlarga sharhlar e‘lon qilindi. Biroz vaqt o‘tgach 
tavsiyalar, standartlar, me‘yorlar va hokazolar bo‘yicha nashrlar paydo bo‘la 
boshladi. 
1980 yilda rossiyaada birinchi marta universitetda muhandislik psixologiyasi 
bo‘yicha kadrlarni qayta tayyorlash uchun maxsus fakultet tashkil etildi, uning 
bitiruvchilari xalq xo‘jaligining turli sohalarida ishlaganlar. XX asrning 80-yillari 
boshlarida rossiyaada mudofaa va sanoatning barcha sohalaridagi muammolarni 
hal etadigan muhandislik psixologiyasi va ergonomikaning kuchli ilmiy-amaliy 
majmuasi 
yaratildi. 
Urushdan 
keyingi 
muhandislik 
psixologiyasi 
va 
ergonomikasining rivojlanishiga yuqorida aytib o‘tilganlardan tashqari: V.F. 
Rubaxin, Yu.M. Zabrodin, K.K. Platonov, M.A. Kotik, B.A. Dushkov, V.F. 
Venda, A.I. Galaktionov, G.V. Suxodolskiy, A.I. Naftulev, V.M. Munipov, so‘nggi 

---

281 
yillarda esa L.G. Dikaya, Yu.K. Strelkov, V.A. Vavilov, V.A. Bodrov va boshqa 
tadqiqotchilar katta hissa qo‘shdilar. 
Bugungi kundagi Rossiya muhandislik va psixologik tadqiqotlar markazlari – 
Sankt-Peterburg 
va 
Moskva 
davlat 
universitetlari, 
Rossiya 
Fanlar 
Akademiyasining psixologiya instituti, ―Ergotsentr‖ (Tver), Moskva aviatsiya 
instituti, Sankt-Peterburg davlat elektrotexnika instituti, Aviatsiya asboblari davlat 
universiteti (Sankt-Peterburg), Aviatsiya va kosmik tibbiyot instituti (Moskva), 
Harbiy tibbiyot akademiyasi (Sankt-Peterburg).
Nanotexnologiya va virtual voqelik paydo bo‘lishi bilan muhandislik 
psixologiyasi yangi muammolarga duch keldi.