O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

a) DEDUKTIV XULOSА ChIQАRISh
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan juzʼiy bilimga oʼtishning mantiqan zaruriy xarakterga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir.
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi. Bevosita xulosa chiqarish simvolik mantiqda quyidagicha ifodalanadi: XSPYSP, bunda X va Y oddiy qatʼiy mulohazalarni (A, E, I, O), S va P lar esa mulohazalarning subʼekti va predikatini ifodalaydi. XSP - xulosa asosi yoki antesedent, YSP - xulosa yoki konsekvent deb ataladi. Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini oʼzgartirish orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning strukturasi, yaʼni subʼekt va predikat munosabatlarining miqdor va sifat xarakteristikalari muhim ahamiyatga ega boʼladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
1. Аylantirish (lot.-obversio) - shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan xolda, sifatini oʼzgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qoʼsh inkor sodir boʼladi, yaʼni avval asosning predikati, keyin bogʼlovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi koʼrinishda yozish mumkin:
Inkor qilish jarayonida inkor yuklamalaridan (-ma; -siz; mas) yoki inkor qilinayotgan tushunchaga zid boʼlgan tushunchalardan foydalaniladi. Oddiy qatʼiy mulohazalarning hammasidan aylantirish usuli bilan xulosa chiqariladi. Xulosa asosi boʼlgan mulohaza xulosada quyidagicha ifodalanadi:

		Xulosa asosi		Хулоса
1	А	Hamma S-P	E	Ҳеч бир S-P мас эмас
2	E	Ҳеч бир S-P эмас	А	Hamma S эмас P дир
3	I	Баъзи S-P	O	Баъзи S-P сизэмас
4	O	Баъзи S-P эмас	I	Баъзи S эмас-P дир

Аylantirishda А-E ga, Ye-А ga, I-O ga, O-I ga oʼzgaradi.

Masalan:

1. А. Hamma ilmiy qonunlar obʼektiv xarakterga ega.
Ye. Hech bir ilmiy qonun subʼektiv xarakterga ega emas.
2. Ye. Hech bir sahiy xasis emas.
А. Hamma saxiy boʼlmaganlar xasisdir.
3. I. Baʼzi tushunchalar mazmunan konkret boʼladi.
0. Baʼzi tushunchalar mazmunan abstrakt boʼlmaydi.
4. 0. Baʼzi mulohazalar murakkab emas.
I. Baʼzi mulohazalar soddadir.
Demak, aylantirish usuli bilan xulosa chiqarilganda «biror nimaning qoʼsh inkori uning tasdigʼiga tengdir», degan qoidaga asoslanadi.
II. Аlmashtirish (lot.-conversio) - shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi subʼekt va predikatning oʼrnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi.
Аlmashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi eʼtiborga olinishi shart. Аgar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga eʼtibor berilmasa, xulosa notoʼgʼri boʼlishi mumkin: Masalan,
Hamma insonlar tirik mavjudotlardir

Hamma tirik mavjudotlar insonlardir

Xulosa xato, chunki berilgan mulohazada R - (tirik mavjudotlar) toʼliq hajmda olinmagan, xulosada esa toʼliq hajmda olingan. Yuqoridagi asosdan «Baʼzi tirik mavjudotlar insonlardir» deb chiqarilgan xulosa toʼgʼri boʼladi. Shunga koʼra almashtirishning uch turi farqlanadi: toraytirilgan, kengaytirilgan va sof almashtirish.

		Xulosa asosi		Хулоса	Алмаштириш тури
1	А	Hamma S-P	А	Ҳаммма P-S	Соф алмаштириш
2	Е	Ҳеч бир S-P эмас	Е	Ҳеч бир P-S эмас	Соф алмаштириш
3	I	Баъзи S-P	I	Баъзи P-S эмас	Софалмаштириш
4	А	Hamma S-P	I	Баъзи P-S	Торайтирилган алмаштириш
5	I	Баъзи S-P	A	Hamma P-S	Кенгайтирилганалмаштириш

Yuqoridagi sxemani misollar bilan koʼrib chiqamiz.

1. А Hamma tirik mavjudotlar sezish xususiyatiga ega.
А. Sezish xususiyatiga ega boʼlganlarning hammasi tirik mavjudotdir.
2. Ye. Hech bir hasis sahiy emas.

Ye. Hech bir sahiy hasis emas.

3. I Baʼzi faylasuflar tabiatshunosdir.

I. Baʼzi tabiatshunoslar faylasuflardir.

4. А. Hamma vrachlar oliy maʼlumotlidir.

I. Baʼzi oliy maʼlumotlilar vrachlardir.

5. I. Baʼzi odamlar shoirdir.

Hamma shoirlar odamdir.

Juzʼiy inkor mulohazadan (O) almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib boʼlmaydi, chunki bu mulohazaning predikati toʼliq hajmda olingan. Demak, u xulosada ham toʼliq hajmda olinishi kerak, yaʼni xulosa umumiy inkor mulohaza (E) boʼlishi kerak. U holda xulosaning predikati ham toʼliq hajmda olinishi kerak boʼladi, bu esa mumkin emas, chunki u asosning subʼektida toʼliq hajmda olinmagan. Masalan:

O. Baʼzi faylasuflar mantiqshunos emas.

Ye. Hech bir mantiqshunos faylasuf emas.
yoki
O. Baʼzi mantiqshunoslar faylasuf emas.
Har ikki holatda ham xulosa notoʼgʼridir.
Demak, almashtirish usuli qoʼllanilganda mulohazadagi subьekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi terminlarning oʼrni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushunchaga berilgan taʼriflarning toʼgʼriligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
III. Predikatga qarama-qarshi qoʼyish (lot. contrapositio) bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri boʼlib, bu usul qoʼllanilganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, soʼngra almashtiriladi. Natijada hosil qilingan mulohazaning (xulosaning) subʼekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning subʼektiga mos boʼladi:

Bunda xulosada S ning inkor shaklida boʼlishi xulosa bogʼlovchisining inkor etilishi natijasidir. Predikatga qarama-qarshi qoʼyishda А-E ga, Ye-I ga, 0-I ga oʼzgaradi

Turli mulohazalardan bu usul vositasida xulosa chiqarish quyidagi sxemada koʼrsatilgan:

		ХXulosa asosi	Хулоса
1	А	Hamma S-P	Ҳеч бир P эмас S эмас
2	Е	Ҳеч бир S-P эмас	Баъзи Р эмас S дир
3	O	Баъзи S-P эмас	Баъзи P эмас S дир

Masalan,
1. А. Hamma hukmlar darak gap orqali ifodalanadi.

Ye. Darak gap orqali ifodalanmagan fikr hukm emas.

2. Ye. Xech bir vatanparvar oʼz Vataniga xiyonat qilmaydi.

I. Baʼzi Vataniga hiyonat qilmaydiganlar vatanparvardir.

3. O. Baʼzi talabalar faylasuf emas.

I. Baʼzi faylasuf boʼlmaganlar talabadir.

Juzʼiy inkor mulohazadan predikatga qarama-qarshi qoʼyish usuli bilan xulosa chiqarilganda, bu mulohazadan almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib boʼlmasligini eʼtiborga olish zarur. Shuning uchun O mulohazadan
«Baʼzi S-P emas» shaklida emas, balki «Baʼzi S emas–Pdir»
«Baʼzi R-S emas», «Baʼzi R emas S dir»
shaklida xulosa chiqariladi.
Juzʼiy tasdiq (I) mulohazadan predikatga qarama-qarshi qoʼyish usuli bilan xulosa chiqarib boʼlmaydi. Chunki, «Baʼzi S-P mulohazani aylantirsak «Baʼzi S-P mas emas» yaʼni juzʼiy inkor hukm kelib chiqadi. Undan almashtirish orqali xulosa chiqarib boʼlmaydi.
Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.
Bunda oddiy qatʼiy mulohazalarning oʼzaro munosabatlarini (qarang: mantiqiy kvadrat) eʼtiborga olgan holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi. Bu xulosalar mulohazalar oʼrtasidagi zidlik, qarama-qarshilik, qisman moslik va boʼysinish munosabatlariga asoslanadi.
Zidlik (kontradiktorlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish. Maʼlumki, zidlik munosabati А-O va Ye I mulohazalari oʼrtasida mavjud boʼlib, uchinchisi istisno qonuniga boʼysunadi. Bu munosabatga koʼra mulohazalardan biri chin boʼlsa, boshqasi xato boʼladi va, aksincha, biri xato boʼlsa, boshqasi chin boʼladi. Xulosalar quyidagi sxema boʼyicha tuziladi:

Masalan,

А. Hamma insonlar yashash huquqiga ega
0. Baʼzi insonlar yashash huquqiga ega emas.
I. Baʼzi faylasuflar davlat arbobi.

Ye. Hech bir faylasuf davlat arbobi emas.

Bu misolda asos mulohazaning chinligidan xulosaning xato ekanligi (uchinchisi istisno qonuni asosida) kelib chiqadi.
Qarama-qarshilik (kontrarlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish. Qarama-qarshilik munosabati А va Ye mulohazalar oʼrtasida mavjud boʼlib, ziddiyat qonuniga boʼysunadi. Bu munosabatdagi mulohazalardan birining chinligidan boshqasining xato ekanligi toʼgʼrisida xulosa chiqariladi. Lekin birining xatoligi boshqasining chinligini asoslab bermaydi, chunki har ikki mulohaza ham xato boʼlishi mumkin. Masalan, «Hamma insonlar yaxshi yashashni hohlaydilar» degan umumiy tasdiq (А) mulohazaning chinligidan «Hech bir inson yaxshi yashashni hohlamaydi» degan umumiy inkor (E) mulohazaning xatoligi kelib chiqadi.
А. Hamma tushunchalar konkret boʼladi.

Ye. Hech bir tushuncha konkret emas.

Bu misolda asos mulohaza va xulosa xato. Demak, qarama-qarshilik munosabatidan koʼrinishida xulosa chiqarish mumkin.
Qisman moslik (subkontrarlik) munosabatiga asoslangan holda xulosa chiqarish. Bu munosabat juzʼiy tasdiq (I) va juzʼiy inkor (O) mulohazalar oʼrtasida mavjud boʼladi. Bu mulohazalarning har ikkisi bir vaqtda chin boʼlishi mumkin, lekin bir vaqtda xato boʼlmaydi. Ulardan birining xatoligi aniq boʼlsa, ikkinchisi chin boʼladi. Qisman moslik munosabati asosida xulosa chiqarish koʼrinishda boʼladi.
Masalan:
O. Baʼzi ilmiy qonunlar obʼektiv xarakterga ega emas.
I. Baʼzi ilmiy qonunlar obьektiv xarakterga ega.
Bunda asos mulohaza xato boʼlganligi uchun xulosa chin boʼladi.
I. Baʼzi faylasuflar davlat arbobi.

O. Baʼzi faylasuflar davlat arbobi emas.

Bu misolda asos mulohaza ham, xulosa ham chin fikrdir. Baʼzan asos mulohaza chin boʼlganda xulosaning chinligini ham, xatoligini ham aniqlab boʼlmaydi.
Boʼysunish munosabatiga asoslangan holda xulosa chiqarish. Bu munosabat sifatlari bir xil boʼlgan umumiy va juzʼiy mulohazalar (А va I; Ye va O) oʼrtasida mavjud boʼladi. Umumiy - boʼysindiruvchi mulohazalar chin boʼlsa, juzʼiy - boʼysinuvchi mulohazalr ham chin boʼladi. Lekin boʼysinuvchi – juzʼiy mulohazalarning chinligidan, boʼysindiruvchi – umumiy mulohazalarning chinligi haqida xulosa chiqarib boʼlmaydi. Chunki bunday holda umumiy mulohazalar chin yoki xato boʼlishi mumkin. Shunga koʼra boʼysinish munosabatiga asoslangan xulosa chiqarish quyidagi koʼrinishda boʼladi:
А  I; Е  О.
Masalan:
А. Hamma mustaqil davlatlar BMT ga aʼzo.
I. Baʼzi mustaqil davlatlar BMT ga aʼzo.
А - mulohaza chin boʼlgani uchun, I mulohaza ham chin.
O. Baʼzi oʼzbek ayollari oliy maʼlumotga ega emas.
Ye. Hech bir oʼzbek ayoli oliy maʼlumotga ega emas.
Bu misolda O - mulohaza chin boʼlsa ham, Ye-mulohaza xato.
Yuqoridagi munosabatlarni umumlashtirgan holda, asos mulohaza va xulosaning chinlik darajasiga koʼra quyidagi holatlarni koʼrsatish mumkin.

1. Аsos mulohaza va xulosa chin boʼlgan:

А - I, Ye - I.
2. Аsos mulohaza chin va xulosa xato boʼlgan:

3. Аsos mulohaza xato va xulosa chin boʼlgan.

Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarilganda qarama-qarshilik munosabatidagi mulohazalardan biri xato boʼlganda, qisman moslik munosabatidagi mulohazalardan biri chin boʼlganda va boʼysinish munosabatida juzʼiy mulohazalar chin boʼlganda, ulardan chiqarilgan xulosa noaniq boʼladi.
Bevosita xulosa chiqarish usullari bilishda mavjud fikrni aniqlab olishga, uning mohiyatini toʼgʼri tushunishga, shuningdek bir fikrni turli xil koʼrinishda bayon qilishga, yangi bilimlar hosil qilishga imkoniyat beradi.