Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “MAKTABGACHA TA’LIM” YO’NALISHI Bajardi: Rabbanayeva N Tekshirdi: Qudratov J
- 3. Insonning biosferadagi o’rni. 4. Biosferadagi ekologik muammolar va tabiatni muhofaza qilish.
|
1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI “MAKTABGACHA TA’LIM” YO’NALISHI Bajardi: Rabbanayeva N Tekshirdi: Qudratov J Samarqand-2014 2 Biosfera va uning xususiyatlari. REJA; 1. Biosfera.. Biosfera ta’limoti. 2. Biosferadagi modda va energiya aylanishi. 3. Insonning biosferadagi o’rni. 4. Biosferadagi ekologik muammolar va tabiatni muhofaza qilish. 3 I. Biosfera (yunoncha ―bios‖- hayot, spharia – shar) tirik mavjudotlar tarqalgan yer qobig‘idir. Uning tarkibi, tuzilishi va energetikasi tirik organizmlar faoliyati majmuasi bilan belgilanadi. Biosfera o‘zida tirik notirik komponentlarni hamda bir butunlikni tashkil etadi. U litosferaning yuqori qismini, butun gidrosferani, tropasfera va stratasferaning quyi qismini o‘zida qamrab olgan. Biosfera to‘g‘risidagi ta‘limotni akademik V.I.Vernadskiy yanada rivojlantirgan. Ekologiya uchun biosfera ta‘limotining ahamiyati juda kattadir. Chunki biosfera tirik va notirik tabiatning oliy darajadagi o‘zaro ta‘siri va ekotizimlar majmuidan iboratdir. «Biosfera» atamasini fanga ilk bor Avstriyalik tabiatshunos olim E.Zyuss (1875-1914) kiritgan. O'z mohiyatiga ko'ra, biosfera Yerdagi turli xil o't-giyoh va boshqa o'simliklardan tortib, to ulkan ko'p yillik daraxtlargacha, ko'zga ko'rinmaydigan mikroorganizm (virus, mikrob, bakteriya va b.) lardan nihoyatda yirik hayvon (tuya, fil, kit va b.) largacha bo'lgan tirik organizm majmuidir. Odamlar ham, so'zsiz, biosfera unsuri hisoblanadi. Shu bilan birga, inson uchun esa barcha biosfera unsurlari eng muhim hayotiy omillar manbai hamdir. Umuman, biosfera tushunchasi ikki xil ma‘noda ta‘riflangan. Birida biosfera yerdagi barcha tirik organizmlarning majmuasi tarzida tushunilgan. V.I Vernadskiy esa tirik va notirik organizmlarning o‘zaro ta‘sirini o‘rganib, biosfera tushunchasini yangi ma‘noda anglaydi. U biosferani tirik va notirik tabiatning birinchi sohasi tarzida tusuunadi. Olimning biosfera tushunchasini bunday talqin qilishi Yerda hayotning paydo bo‘lishi muommosiga bo‘lgan qarashlarini ifodalaydi. U bir necha variantlardan iborat: 1. Hayot yer paydo bo‘lgunga qadar yuzaga kelgan va uni butunlay qamrab olgan. 2. Hayot yer paydo bo‘lgandan keyin yuzaga kelgan. 3. Hayot yerning shakllanish jarayonida yuzaga kelgan. V.I. Vernadskiy uchunchi variantni ma‘qullagan va bizning sayyoramizda qachonlardir hayot izlari yoki tiriklik namunasi bo‘lmagani haqida ishonchli ilmiy dalil yo‘qligini e‘tirof etgan. Boshqacha aytganda, uning nazarida biosfera Yerda hamisha bo‘lgan. Shunday qilib, olim biosfera deganda YERning nozik qobig‘ini tushungan. Undagi barcha jarayonlar tirik organizmlarning 4 bevosita ta‘sirida kechadi. Biosfera uzoq tarixiy davrlardan boshlab doimo rivojlanishdadir. U Ona sayyoramizdagi hayot qobig‘ini, tirik organizmlarning o‘zaro chambarchas aloqa va munosabatlaridan iborat murakkab ekologik tizimlar majmuini tashkil etadi. Atmosferada hayotning eng yuqori chegarasi 16-20 km balandlikdagi yupqa ozon qatlami bilan belgilanadi. Okeanlarning ham deyarli barcha qismida hayot mavjuddir. YERning qattiq qismida hayot 3 km va hatto undan ham chuqurroqqa kirib borgan. (neft konlaridagi bakteriyalar). Yer sirtida kimyoviy elementlarning tarqalishini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, tirik moddalarda mujassamlashgan birorta element yo‘q. Akademik V. I. Vernadskiy ta‘riflagan biogeokimyoviy tamoyillar quyidagicha: 1.Biosfera kimyoviy elementlarning biogen migratsiyasi mavjud bo‘lib, u o‘zini maksimal darajada namoyon etishga intiladi. Afsuski bugungi kunda bu tamoyil inson faoliyati doirasi kengayishi tufayli buzilgan. 2.Turlarning evolyutsiyasi atomlarning biogen migratsiyasini taboro kuchaytiradi. 3.Tirik modda o‘zini o‘rab turgan atrof–muhit bilan uzluksiz ravishda kimyoviy almashinuvda bo‘ladi. Bu tamoyillar buzilgan holda biosfera faoliyatini ta‘minlab turgan kosmik ta‘sirlar uni yemiruvchi omilga aylanishi mumkin. Tabiatdagi har qanday organizmlar notirik tabiat bilan uzviy bog‘liq sharoitdagina mavjud bo‘la oladi, hayot o‘zining butun namoyon bo‘lish jarayonida sayyoramizda katta o‘zgarishlar keltirib chiqargan evolyutsiya jarayonida takomillashib borgan tirik organizmlar butun sayyora bo‘ylab kengroq tarqalgan hamda energiya va moddaning qayta taqsimlanishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Yerga keladigan energiyaning 99% ini quyosh energiyasi tashkil qiladi. Bu energiya atmosfera, litosfera, gidrosferadagi turli-tuman jarayonlarga sarflanadi. Yerda energiyaning sarflanishidan tashqari uning bog‘lanishi va uzoq vaqtda zaxira sifatida to‘planishini ta‘minlaydigan yagona jarayon mavjud. Bu jarayon fotosintez jarayondir. Tirik organizmlarning asosiy sayyoraviy vazifasi quyosh energiyasini boglash va zaxira holatida to‘plash bo‘lib, bu energiya keyinchalik biosferadagi ko‘plab 5 geoximik jarayonlarga sarflanadi. Tirik organizmlar o‘z tarixi davomida juda katta energiyani o‘zlashtirgan. Bu energiyaning kattagina qismi tarix davomida bog‘langan xolda to‘planib qolgan. Bo‘lar ko‘mir, torf va boshqa organik moddalardir. Biosferada mikroorganizmlar hayot faoliyat natijasida o‘zgaruvchan valentli elementlarning (azot, magniy, ferrum) oksidlanishi va qaytarilishi amalga oshadi. Qaytaruvchi mikroorganizmlar geterotrof bo‘lib, energiya manbai sifatida organik moddalardan foydalanadi. Oksidlovchi bakteriyalar avtograf va geterotrof bo‘lishi mumkin. Bunday organizmlarning hayot faoliyatining geologik natijasi oltingurgut, metal sulfidlari yotkiziklarining, temirli va temir- marganesli rudalarining hosil bo‘lishidir. Ko‘pchilik geterotroflar: asosan zamburuglar, hayvonlar va mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida organik moddalarning parchalanishi amalga oshadi. Bundan tashqari, tuproqda mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida energiya zaxirasiga ega bo‘lgan murakkab kompleks birikma - gumus hosil bo‘ladi. Bu birikma tuproq unumdorligining asosi hisoblanadi. Gumusning parchalanishi juda sekin sodir bo‘ladi, shuning uchun o‘simliklar doimo mineral elementlar bilan ta‘minlanib turadi. Kimyoviy energiyaning hosil bo‘lishi bilan boradigan organik moddalarning parchalanish jarayoni biosferaning barcha hayot bilan band qismlarida sodir bo‘ladi. Fotosintez esa faqat quruqlikda va suvning yuza qatlamlarida o‘tadi. Organik moddaning bir qismi parchalovchilar uchun noqulay sharoitga tushganda, cho‘kma jinslar tarkibida saqlanib qoladi. Shuning uchun organik moddalar sintezi va parchalanishi to‘liq bir-biriga mos kelmaydi. Bunday sintez va parchalanish o‘rtasidagi nomuvofiqlik atmosferadagi kislorod miqdorini ta‘minlaydi. Atmosferadagi kislorod fotosintez natijasida to‘planadi. Kislorodning yagona abiogen manbai atmosferani yuqori qatlamida suvning fotodissosiasiyasi bo‘lib, uning ahamiyati juda kam. O‘simliklar tomonidan chiqariladigan kislorod molekulalarining miqdori CO2 molekulasining miqdoriga teng. Ajralib chikkan kislorod yana oksidlanish jarayonlariga va nafas olishga sarflanadi. Lekin organik moddalarning bir qismi cho‘kindi jinslar bilan yer ostiga qolishi sababli, bu organik moddalarga sarflanishi kerak bo‘lgan kislorod atmosferaga qoladi. Atmosferadagi kislorodning ko‘p qismi mineral moddalarning oksidlanishiga sarflanadi. Erkin kislorodning konsentrasiyasi oshishi bilan uning mineral moddalarning oksidlanishiga sarflanishi kam oshadi va aksincha kislorod konsentrasiyasi kamaysa sarflanish sekinlashadi. 6 CO2 atmosferaga organizmlarning nafas olishi orqali tushadi. CO2 ning ikkinchi manbai yer qatlamidagi cho‘kma jinslardagi kimyoviy jarayonlar natijasida ajralishidir. Bu manba ham biogen manba hisoblanadi. CO2 ning juda kam qismi abiogen manbadan, vulkonlar otilishi natijasi ajralib chiqadi. Atmosferadagi azot inert gazdir, lekin u ko‘pgina sintez va parchalanish jarayonlarida ishtiroq etadi. Atmosferadagi azot azotofiksator organizmlar tomonidan o‘zlashtiriladi. Bu organizmlar o‘lgandan keyin azot o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladigan holatga o‘tib oziq zanjiriga tushadi. Gazsimon moddalarni o‘zlashtirish va ajratish orqali tirik organizmlar havo tarkibini doimiy saqlab turadi. Tirik modda atomlarni biosferada qayta taqsimlab turadi. Ko‘pchilik organizmlar o‘z tanasida ma‘lum elementlarni to‘plash xususiyatiga ega. Masalan, suv o‘tlar tanasidagi magniyning 10%, korinoyolilarning chiganogida fosforning 20%, oltingugurt bakteriyalari tanasida oltingugurtning 10% to‘planishi mumkin. Organizmlar tanasida kaliy, natriy, alyuminiy va boshqa elementlar ham to‘planadi. Bunday organizmlar o‘lgandan keyin shu elementlar to‘plangan qatlamlar hosil bo‘ladi. Shunday qilib tirik organizmlar moddalarning biosferada aylanishida muhim rol o‘ynaydi. Moddalarning biogen aylanishi bilan birga biosferada suvning ham aylanishi kuzatiladi. Bu jarayon quyosh energiyasi hisobiga amalga oshadi. Quyosh energiyasi havo massasining harakatini ham amalga oshiradi. Planetadagi bu jarayonlar bir butun modda aylanishini ta‘minlaydi. Bu jarayon maydaroq, maxalliy modda aylanishlari orqali amalga oshadi. Har qanday kichik biologik aylanishda atomlar ko‘p marta tirik organizmlar tarkibiga tushishi va chiqishi mumkin. Moddalarning tirik organizmlar orqali o‘tish tezligi turli ekosistemalarda turlicha bo‘ladi. Biologik aylanish quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 1) Biologik aylanish xajmi - olingan ekosistemadagi tirik organizmlar tarkibidagi kimeviy elementlar miqdori. 2) Biologik aylanish tezligi - vaqt birligi ichida sintezlanadigan va parchalanadigan tirik modda miqdori. Har xil elementlarning katta va kichik aylanishlardan o‘tish tezligi turlicha bo‘ladi. Masalan, atmosferadagi barcha kislorod tirik organizmlar orqali ikki ming yilda, barcha SO2 -uch yuz yilda o‘tadi. Maxalliy aylanishlar tezroq o‘tadi. Biosfera juda katta ekosistema bo‘lib, uning ishlashi undagi jarayonlarning o‘zaro boshqarilishiga asoslangan. Biosferaning barqarorligi tirik organizmlarning yuqori xilma - xilligiga 7 asoslangan. Tirik organizmlar quyosh energiyasining o‘zlashtirishi va atomlarning biogen migrasiyasini ma‘lum tezlikda ushlab turib biosfera barqarorligini ta‘minlaydi. Lekin biosfera barqarorligining ma‘lum chegaralari bor va boshqarilish imkoniyatlarining buzilishi muhim salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Hozirgi vaqtda yer yo‘zida ahamiyati jihatidan tirik organizmlar yig‘indisidan qolishmaydigan kuch paydo bo‘ldi. Bu kuch inson va uning texnikasidir. Inson nafaqat biosfera energetik resurslarning katta qismidan balki, energiyaning biosferadan o‘zga manbaidan (m-n; atom energiyasidan) foydalanmoqda, natijada geoximik jarayonlar tezlashmoqda. 8 II. Evolyutsion o'zgarishlar tarzida o'tgan uzoq geologik davrlar mobaynida, asta-sekinlik bilan, bosqichma — bosqich Yerdagi jami hayotiy muhitlar paydo bo'lgan. Eng so'ngida. barcha zaruriy omillar shakllanib bo'lgach, jonli modda va, nihoyat, biounsurlar paydo bo'lib, bir-biriga bevosita bog'liqlikda rivojlanib, mukammal shakllarga ega bo'lgan. Bunda, albatta, turli tabiiy hodisa va omillar (ular «biogen» va «abiogen») ta'sirida ayrim turlar yo'qolib (qirilib) va boshqasi vujudga kela boshlagan. Fikrimiz isboti uchun ko'plab misollar keltirish ham mumkin. Masalan, bir davrlar sayyoramizda yashagan, lekin butunlay yo'qolib ketgan dinozavrlarning qoldiqlari hozirgi paytda, olimlarning qidiruvlari tufayli topilmoqda. Buni matbuot va teleko'rsatuvlardan ham bilib olsa bo'ladi.Biosfera insoniyatning barcha turdagi talab-ehtiyojlarini qondiruvchi omillar majmui hisoblanadi. Biosferaning mavjudligiga sabab ham, Yer sayyorasidagi hayotiy omillarning bari to'la - to'kis namoyon bo'ladi. Bunga quyidagi misollarni keltirish o'rinli albatta.O'simliklar olamida quyosh nuri ta'sirida amalga oshadigan fotosintez jarayoni tufayli. juda muhim organik moddalaring hosil bo'lishi bilan birga, havo muhitiga toza kislorod gazi chiqariladi. Xuddi shuningdek. biounsurlar vositasida, uzluksiz ravishda. tabiatda modda — energiva almashinish jarayonlari ham amalga oshadi. Umuman. qayd etish mumkinki, Yerda hayotning doim barqaror holda bo'lishi uchun modda — energiya almashinish, fotosintez va boshqa jarayonlar bo'lib turishi kerak. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|