Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jami: 189 100,0
- S Shunday qilib, vodorodning biogen aylanishi faqat bog’langan ko’- rinishda amalga oshadi (kislorod, uglerod va kam miqdorda azot bilan).
- Boshqa elementlarning aylanishlari.
|
Jami
182 100,0 Hozirgi kislorodning hosil bulishi - Atmosferadagi erkin kislorod - CHala oksidlangan temirning oksidlanishi Vulqon gazining oksidlanishi, shu jumladan reaktsiyaga kirishi buyicha: СО+О СО 2 SO 2 +O CO 3 H 2 +O H 2 O 12 14 15 8 140 6,3 7,4 7,8 4,2 74,3 Jami: 189 100,0 A.A. Beus (1972) Yerni evolyutsiya jarayonida vodorodning katta qismini yo‘qotgan planetalar sinfiga kiritgan. Natijada, vodorod-kosmosda eng ko‘p tarqalgan element – yer po‘stlog‘ining ikkinchi darajali elementi hisoblanadi (shunday bo‘lsada ularning ba‗zilarini asosiy elementlar qatoriga kiritish mumkin, masalan gidrosferadagi va biosferadagi). Vodorodning biogen aylanishining asosiy sxemasi quyidagi ko‘rinishda ifodalanishi mumkin: Suv organik birikmalar suv Bu sxemani elementlar ko‘rinishida yozamiz: (Н,О) (С, О, Н, N) (Н,О) S Shunday qilib, vodorodning biogen aylanishi faqat bog’langan ko’- rinishda amalga oshadi (kislorod, uglerod va kam miqdorda azot bilan). 17 Boshqa elementlarning aylanishlari. Kichik (biogen) aylanishda faqat asosiy emas, balki boshqa biogen elementlar (ikkinchi darajali), jumladan mikroelementlar ham qatnashadi. Ulardan ba‗zilari o‘zining kimyoviy xususiyatlari o‘xshashlik fazilatlariga ko‘ra tirik organizmlarda yig‘iladi (strontsiy xususiyati bo‘yicha kaltsiyga o‘xshash, bo‘lganligi uchun suyak to‘qimalarida yig‘ilishi mumkin, shuningdek radionuklid strontsiy – 90; tseziy va radioaktiv tseziy – 137 kaliy bilan birgalikda harakatlanadi va boshq.). Ba‗zi elementlar, masalan simob va boshqa og‘ir metallar, biogen aylanishida antropogen faoliyatga ko‘ra ―majburan‖ jalb qilinadi. Yakka va tarqalgan elementlarni to‘plovchi organizmlar mavjud. Shunday qilib, ba‗zi yerdagi gullaydigan o‘simliklar litiy, berilliy, borning to‘plovchisi bo‘lishi mumkin. Brom va yodlar ba‗zi dengiz suv o‘tlarida yig‘iladi. Ruda konlaridagi o‘simliklarda mis, tsink, qo‘rg‘oshin va boshqa mikroelementlar yig‘ilishi mumkin. Misol tariqasida fosfor, kaliy va temirning aylanishini qisqacha qarab chiqamiz. Klark litosferada fosforning (tarkibini) uncha yuqori bo‘lmagan -9·10-2 tirik organizmlarda uning miqdori bir muncha kamligi-7- 10-2%, shunday bo‘lsada, ayni ular cho‘kindi jinslarda (fosfaritlar qatlami ko‘rinishida ustunligi) bu elementning katta miqdori, raqam bilan baholanganda 1011 – 1012 t yig‘ilgan. Fosforning birikmasi (kaltsiyli yoki fosforli birikma) suvda yomon yoki juda yomon eriydi, xususan ishqorli muhitda, shuning uchun to‘proq zarrachalari ushlasada, biroq o‘simliklar uchun erishib bo‘lmaydigan bo‘lib qoldi. Ishqorlanishi oshishi bilan fosfatning eruvchanligi o‘sadi. Suvda ortofosforli kislota N3RO4 juda yaxshi eriydi; xuddi shunday degidrofosfat suvda eriydi, masalan kaltsiy fosfati Sa (N2RO4)2. Fosforning aylanish sabablari yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, to‘proqda sekinlashgan (aylanish uzoqligi 200 yil) va suv muhitida tezlashgan (10 minutdan to bir necha soatgacha). Fosforning past erishi va migratsion kobiliyatiga karamasdan, afzalligi shuki doimo kuruklikdan dengiz va okeanga, chidamli quyka moddalar k¢rinishida b¢ladi (5.3-rasm). Biroq fosfor tirik organizmlar oqsil hosil qilish uchun hayotiy zarur hisoblanadi. Shuning uchun uning tuproqdagi zahirasini doimo tuldirib borishga to‘g‘ri keladi. Atrof muhitni fosfor tarkibi bilan oshirib borishga yo‘naltirilgan inson faoliyatini V.A.Kovda quruqlikni fosfatizatsiyalash deb atagan. Hozirgi paytda inson oddiy va ikkilamchi superfosfat ko‘rinishidagi kaltsiy degidrofosfat tarkibli fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqadi (apatit va fosforit minerallaridan); fosforga hisoblaganda bu o‘g‘itni yillik ishlab chiqarish 18 30·106 t. ga yetadi. Fosforning katta miqdori (5·104 t.) baliqlar organizmida mavjud. Biroq haddan tashqari fosforli o‘g‘itlarni va fosfor tarkibli yuvuvchi vositalar muhitga sezilarli zarar keltirishi mumkin. Shunday qilib, suv havzalari tarkibida fosfor miqdori yuqori bo‘lgan sanoat oqovalari va sug‘oriladigan suvlarni tushishi baliqlar va suvda suzuvchi qushlarni halokatga olib keladi. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|